KAREN BIES – 

Foar it earst sil Ids Willemsma se oan it grutte publyk toane: de skaalmodellen fan syn keunstwurken. Yn de tentoanstelling ‘Ids! – Sjen, Sjoch, Sjoen’ komt in libben lang keunstner wêzen foarby, yn bylden en gedichten. Op ’e souder fan syn hûs yn Easterwierrum steane de modellen yn lange rigen neistelkoar op ’e grûn, klear foar de ferhuzing nei OBE. It is apart om safolle grutte bekende keunstwurken sa lyts en flak neistelkoar te sjen. De timpel fan de seedyk, de brêge fan De Pein. ‘De Spits fan Ids’ fan Oerterp, dêr’t ik altyd ûndertroch ryd, is hjir mar in lytse priem, ik kin der sa oerhinne stappe. It oarlochsmonumint yn Akkrum (1970) wie it alderearste keunstwurk dat ik as bern bewust seach. No gean ik troch de knibbels om dat ûntwerp, lytser as in pjut, fan tichtby te bestudearjen.

De earste trije moanne fan myn libben bin ik amper oanrekke en lei ik yn ’e widze mei de gerdinen ticht. Ik hie in foarm fan ekseem.

Mear as hûndert modellen steane der. Jierrenlang yn doazen sitten, smoarch en ferrustke, guon fol gatten, guon wiene sels hielendal fergien. Mei help fan syn freon Fré Vogel hat Ids skjinmakke en oppoetst wat oer wie en noch koe. Dêrnei waarden se yn ’e waaks, kachelpoets, ferve of meny setten. De mannen wiene de hiele winter warber en Ids Willemsma krige der hieltyd mear aardichheid oan. Yn stee fan oer keunst soe Ids trouwens leaver prate oer freonskippen, en tegearre nei de radio lústerje. ‘Myn keunst is gewoan in fertaling fan myn libben.’

Wêr giet dyn keunst dan oer?
‘It giet oer my, wat der om my hinne gebeurt en wat der groeit en bloeit, wêr’t ik my oan ergerje, wêr’t ik plezier fan krij. It wurkjen oan keunst lost de iensumheid op.’

De telefoan giet. It is Foppe de Haan, dêr’t Ids in jûn mei organisearje wol oer ‘keunst en sport’. Foppe seit ta. Hy komt ek op de iepening. Ids is bliid.

Sil hy de tentoanstelling ek iepenje?
‘Dat soe oars wol wat wêze, mar dat regelje se by Tresoar.’

Mei Foppe kin dat wol emosjoneel wurde.
‘Ja, want ik bin soms ek wol emosjoneel.’

By de tentoanstelling hearre ek gedichten fan Ids Willemsma, en de hiele simmer is dêr in programma fan lêzingen en oare aktiviteiten. Foar it earst komme de skaalmodellen foar it ljocht, wylst de belangstelling der al hiel lang wie. It Fries Museum en Museum Belvédère hawwe der ek al ris nei frege. Ids: ‘Mar ik haw it altyd ôfkitst. Omdat ik se eins net goed genôch fûn. Yn it grut binne se moaier. In skaalmodel is in ympresje fan wat ik meitsje wol. Dat komt yn in grutter byld better ta utering, omdat ik it ek fuort yn dy maat foar my sjoch. Kenners seine altyd: Ids is hiel goed yn skaal en maat. Dat is myn kracht. Hoe grut at sa’n wurk wêze moat om ynfloed te hawwen op de romte, sûnder dat minsken sizze: bah, ik fiel my hjir net noflik. It moat dus wol by de minske passe en by de romtlikheid. Romte freget en romte fertelt.’

Hoe witst dat?
‘Ik tink dat ik dat leard haw troch de natoer, troch te sjen nei de beammen en de fûgels. No ek. It is wol gesellich kofjedrinken mei dy, mar tagelyk sjoch ik troch it rút in sperwer. Juster siet dêr in hoarnûle de hiele dei yn ’e beam te slommerjen. Nei bûten sjen sit yn my. De earste trije moanne fan myn libben bin ik amper oanrekke en lei ik yn ’e widze mei de gerdinen ticht. Ik hie in foarm fan ekseem. Dokter hie tsjin ús mem sein dat se my sa min mooglik oanreitsje moast, omdat it besmetlik wêze soe. Ik mocht net oan ’t boarst. Miskien is dêr al wat misgien, mei it hechtsjen. Us mem hat my ek noait oanhelle of op ’e skurte nommen. Sy hie as bern gjin waarmte hân en koe dat ek net trochjaan. Letter doe’t ik foar it rút lei, fleagen myn eagen hieltyd yn ’e tûken fan de beammen, achter de mosken oan.’

Yn dyn keunst komme fûgels faak werom.
‘Opfleanende fûgels. Dat is meastal net iens de bedoeling, mar it is sa. Ik woe altyd nei bûten, nei de boer, de hynders, kij, geiten, en de fûgels. De legere skoalle wie in drama. Ik kin de greppel ûnder de hagedoarn úttekenje dêr’t ik my ferstoppe. Linksôf in sleat, ik seach dêrwei de apelbeammen yn de neistlizzende notaristún.

Ik hie in ôfgryslike hekel oan skoalmasters. Master Inia liet my alle middeis neibliuwe en gong sels nei hûs te teedrinken. Master Hoekstra hat my skopt. Doe’t ik in kear njonken myn skoalbank stie, foaroerbûgd om myn skriuwkaart foar it ‘schoonschrijven’ út myn fak te heljen, joech er my in hurde skop ûnder de kloaten. Der kaam in grut blau plak ûnder myn koarte broek wei. Us mem frege: “Wat hasto dêr?” Us heit sei: “Dan sil er it wol fertsjinne hawwe.”

Heit koe sels ek ôfgryslik gemien knipe. Hy siet fol stress. Hy hie it redensfabryk yn Akkrum en dat wie earmoed. De arbeiders moasten har leanpûdsje al krije, wysels hiene hast niks. Fan myn achtste jier ôf moast ik al meihelpe, op freedtemiddeis de troep fan de wike oanfeie. Ik woe boartsje of reedride, mar as der iis lei wie it krekt drok yn it fabryk. Al betiid learde ik de reedizers foar de berneredens te rjochtsjen. De djoeren mei stiel op izer waarden dien troch heit of oare faklju. As de arbeidsynspeksje kaam, heit in frjemde auto op it hiem seach, stoppe er my yn de kast achter de ambylden en moast ik dêr in healoere stean bliuwe.’

Ids syn broers en susters mochten nei de ulo of de hbs, mar heit woe him yn it fabryk hawwe. Dus gong Ids nei de ambachtsskoalle op It Hearrenfean. ‘Dêr ûntduts ik dat ik goed yn sport wie. Ik draafde alle jonges derút en waard kampioen fan de skoalle. Ik krige in brief fan AV’55 oft ik net op atletyk komme woe. Myn âldste broer Douwe sei dat ik dêrhinne gean moast. De earste wedstriid yn Ljouwert wûn ik fuort, dêrnei rûn ik faak wedstriden, it leafst de 1500 meter en oars de 800 meter. Ik wie in goeie rinner mar koe net oer de spanning. As ik sneons rinne moast en tongersdeis it gronologysk oersicht fan de wedstriid kaam, wie ik al oan ’e skiterij.’

Wêrom wiest sa senuwachtich?
‘Ik tink dochs omdat it thús niks foarstelde wat ik die. Dy sport ek net. Yn 1965 hearde ik by de bêsten fan Fryslân, op it noardlik kampioenskip waard ik twadde. Mar doe’t ik thúskaam, fertelde ik dat net. Mem hie in panne bakte ierappels foar my en ik ha noch in pear stikken bôle opfretten. Ik sei niks. Heit wie drok mei de redens. Jo diene jo ding en fierders net. Sneins achter yn tsjerke haw ik it myn maten wol ferteld.’

‘As der in broer of suster eksamen die fan de ulo of de hbs wie der in fuif, sa hjitte dat. Se krigen in grut feest en oeral stiene fytsen, tsjin de muorren en de beammen, ús hiele hiem stie fol. Doe’t ik slagge, frege ik: “Krij ik no ek in fuif?” Us heit sei: “Foar de ambachtsskoalle? Kom no!” Bist gek, dêr holden jo gjin feest foar. It wie minderweardich. Jo moasten leare, dan wiene jo wat. Dy keunstakademy fûnen se ek niks.’

Wannear betochtst dan om keunstner te wurden?
‘Dat betocht ik net. Ik ha earst Smecoma dien, ‘Smederij, Constructie en Machinebouw’, de oplieding ‘jong gezel’. Myn buorjonge Rienk Kleefstra siet op de kweek, hy seach watfoar izeren beestjes en fûgeltsjes ik makke en sei: “Do moatst nei de keunstakademy.” Ik wist net iens wat dat wie. By it talittingseksamen seach ik allegear jonge minsken mei fan dy grutte mappen. Ik hie in boadskippetas mei myn beestjes. Mar de kommisje wie der samar út, ik waard mei betingsten talitten en moast ekstra fakken folgje omdat ik net genôch foaroplieding hie.’

Mar op de akademy krigest dyn earste opdracht al?
‘Yn it twadde jier seach ik de oprop yn Het Klaverblad foar in oarlochsmonumint yn Akkrum. Ik makke in ûntwerp en frege myn learaar Kees van Renssen: “Zou u eens willen kijken of het goed genoeg is?” Yn syn Lelijke Eend rieden wy tegearre nei myn húske oan de Leppedyk. Hy beseach myn skaalmodel en sei: “Stuur dat maar in.” Hy fûn it hartstikke goed. Ik wist net dat hy de oarloch as bern yn in kelder trochbrocht hie. It ûntwerp mei dy heakske hoeken giet oer ‘jo oprjochtsje’. In hurdrintrainer sei altyd tsjin my: “Hou je haaks.” Wat plat is, is dea. Libje is rjochtop.’

‘Ik tink lang nei oer ûntwerpen. Dat ding op ’e seedyk krijt altyd in soad oandacht. In man liet my in foto sjen fan syn frou by dat keunstwurk. Sy hie kanker en woe dêr noch ien kear sjen. Dêr wurd ik dan emosjoneel fan. Ik fyn it belangryk dat minsken derfan genietsje kinne.’

Wat fynst fan de fonteinen?
‘Ik haw oeral del west op ’e racefyts, ik doch geregeld in alvestêdetocht. Ik wit net, al dy popkes en beestjes en blomkes. Minsken fine tsjintwurdich dat se fuort sjen moatte wat it is. Mei fotootsjes en plaatsjes, maklik en fluch te begripen. Net even derfoar sitten gean en neitinke by wat jo sjogge. In soarte fan rekreaasjekeunst. Myn ûntwerpen binne abstrakt, want ik wol djipper grave, it moat djipper gean as op it earste gesicht. Yn de rin fan ’e jierren is myn keunst miskien wol wat ferheljender wurden. Mar dat is in ûntwikkeling dy’t út mysels wei komt, dat hat neat mei oaren of mei de tiid te meitsjen.’

Do seidest datst de skaalmodellen eins net moai genôch fûnst. Hoesa net?
‘By sa’n lyts ding is elke lask of soldearsel hiel grut. Om in ûntwerp op deselde skaal te laskjen, snijbrânen of soldearjen is hast net te dwaan. Krekt de details binne hiel wichtich. Ik sjoch it altyd fuort as in keunstwurk by in fabryk makke is. Ien hat technyk en konstruksje op in HTS of sa leard en bringt dat oer op in keunstwurk. Hy set wat yninoar en brûkt dêrfoar in sketsplaat. Mar dat fyn ik gjin keunstnersoplossing. In keunstner docht it subtiler.’

Wat is in sketsplaat?
‘In plaat om twa izeren dingen stevich oanelkoar fêst te meitsjen. It is in lompe oplossing fan in techneut fan in yngenieursbedriuw. Mar dat fyn ik net moai, ik wol der eins leaver gjin sketsplaat yn hawwe. Dat is optysk hiel wichtich. Soms sweve dingen. Dan betink ik sels wat om dochs dy sterkte en dy kracht deryn te krijen. In idee fan balâns en technyk.’

Bisto goed yn wiskunde?
‘Ik bin in hiele minne rekkener. Doe’t dy bûsjapanners kamen, wie dat in geweldige útkomst foar my. Ien fan myn earste keunstwurken is Pythagoras (1968). Mei trijehoeken makkest dingen hiel sterk, dêrom wurde se in soad brûkt yn ’e technyk. Do silst mar meimeitsje dat dyn keunstwurk omfalt of fersakket. Of der falt in deade, dan bist dyn libben lang de klos. In techneut soe sizze: dan sette we dêr in plaat yn. Mar in trijehoeke mei in stik izer yn ’e hoeke, dat wol ik net.’

Hoe witst dan oft it sterk genôch is?
‘Ik berekkenje it op de âlderwetske manier. Ik wit de kerfslachwearde en de lûksterkte fan de stielsoart. Bygelyks staal 37: dat is sa sterk datst in gewicht fan 37 kilo hingje kinst oan in triedsje fan ien fjouwerkante milimeter dikte. Staal 52 is dus wer in stik sterker en sa hast ferskillende stielsoarten. It hat mei legearingen en hurdheid, Rockwell, Brinell, dat soarte fan dingen út te stean. Hast ek koalstofstiel, dêr makkest ark fan. C45 draait moai, dat kinst better ferspane. Dy stielsoarten hiene as bern al ôfgryslik myn oandacht. It moat mei dy redens te meitsjen hawwe, dêr’t ik tusken berne bin.’

Op ’e souder steane de keunstwurken dy’t Ids foar syn heit en mem makke hat. In tonne mei in râne fan izers – dat binne mear as 750 troch Ids smeide redens. Oan ’e muorre in grut wurk fan geitehierren sokken. ‘Dat is ús mem. Se wie kleanmakker en breide foar my de sokken. Yn dy klompen giet gau in pear stikken.’

Der lizze ek plakboeken mei kranteknipsels. In steapel fan in heale meter heech. ‘Ast dat trochlêst, dan haw ik altyd wol in soad protest hân. Der wie in CDA-riedslid, kunde fan ús heit en mem, dy’t myn keunstwurk opromje woe. Ald izer, sei sy. In arsjitekt hat wolris tsjin my sein: “Datsto noch wurkest man! Dat geëamel en dat kommentaar altyd.” Mar dat is dochs de sportman yn my. Foar dy wedstriden wie ik senuwachtich, mar ik ha de drive om te winnen. Om opdrachten te krijen die ik mei oan kompetysjes, en ik ha faak wûn. Der binne minsken dy’t der muoite mei hawwe dat der in tentoanstelling oer my komt. Dy wurken fan my yn Fryslân falle wol op, yn skaal en maat. Ik hearde ek wolris: “Is dit keunst? In bern kin dit ek wol.” Ik tocht dan: as dy bern dat kinne, dan moatte se it mar dwaan. Mar ik sjoch it noait fan dy bern, dat se it wol kinne.’

Yn de útstallingsromte stiet in bêd. ‘De Nacht foar de Alvestêdetocht’ hjit it. Alle klean dy’t er oan ha moat, lizze dêrop klear. En in pear houten redens, nûmer 36’ers.

Do bist eins leaver sportman as keunstner?
‘Ja. It jout my in foldien gefoel. Lekker yn ’t liif, yn ’e spieren en yn ’e holle. Mei sport kinst wat taastber meitsje. Jo kinne mjitte hoe hurd as jo ride, fytse, rinne of kanofarre. Ik ha in soad kanomaratons dien en noch noait ien ferlern. As ik as earste oer de streek kom, bin ik de bêste op dat momint. De prestaasje is sichtber. Mei keunst moatte jo winne om in opdracht te krijen, mar it is net mjitber. Oer myn keunst moast ik gauris hearre: “Dat kin myn pakesizzer of buorfamke ek wol”. Dy sport hat my op fuotten holden. Myn libben is ien grutte wedstriid, de finish leit ûnder de seadden.’

Wêr komt dy kompetysjedrang wei?
‘Miskien dochs wol by de famylje. De oare bern koene studearje. Us heit fûn it allegear niks wat ik die en dat haw ik dúdlik field.’

[Earder ferskynd yn de Moanne nûmer 1, 2019]

Het bericht Skaal en maat fan Ids Willemsma verscheen eerst op de Moanne.

KAREN BIES – 

Marlies Stoter is nieuwsgierig en gedreven. Een volhouder. Ze sluit zich weken op in het archief en zoekt naar feiten en verbanden, tot ze ineens de touwtjes aan elkaar kan knopen en het verhaal zich voor haar ontvouwt. Door vol te houden kreeg ze het onmogelijke voor elkaar: het meest persoonlijke portret van Saskia dat Rembrandt ooit heeft geschilderd naar Leeuwarden halen.

Kunst raakt me enorm. Ik was nog heel jong toen mijn moeder ons meenam naar ‘Het Lam Gods’ van de gebroeders Van Eyk, in de Sint Baafskathedraal in Gent. Zij zei: ‘Dit vond je grootvader het mooiste werk op aarde.’

De conservator oude kunst van het Fries Museum heeft hard gewerkt aan de tentoonstelling ‘Rembrandt en Saskia: Liefde in de Gouden Eeuw’. Marlies Stoter (1960) was bezig met de catalogus deze zomer, terwijl anderen naar voorstellingen van Under de Toer gingen. De bus van het museum naar de kunstwerken ‘Escher in het graan’ op het Bildt, vertrok zonder haar. ‘Ik had dat zo graag willen zien! Maar ik had echt geen tijd. Ik zat met artikelen en plaatjes in mijn studeerkamer, de gordijnen dicht tegen de warmte.’

Marlies Stoter heeft het druk. Al jaren, eigenlijk al sinds de eerste plannen voor dit nieuwe museum aan het Zaailand, dat in 2013 zijn deuren opende. ‘Ik werkte intensief aan ‘Ferhaal van Fryslân’. Ik schreef mee aan ‘Fries goud en zilver’ (2014), samen met de Ottema Kingma Stichting. Een heel mooi driedelig boek, maar het was bijna teveel. En daarna de tentoonstelling over Alma-Tadema en alles wat daarbij kwam. Dus het is eigenlijk nooit meer rustig geweest.’

Wanneer begon je aan Rembrandt en Saskia?
‘Het idee was er al heel lang. Maar om het groots aan te pakken en bepaalde bruiklenen te krijgen moesten we eerst hiernaartoe verhuizen. Hier is klimaatbeheersing, een eigen depot, je kunt de vrachtwagen naar binnen rijden, een plek waar de kisten met schilderijen kunnen acclimatiseren. In het oude museum aan de Turfmarkt was dit absoluut niet mogelijk geweest. Daar krijg je geen Rembrandt! De schilderijen stonden daar in de kelder van de nieuwbouw uit de jaren ’70. Je kon geen kant op, het was slecht te zien, er was geen fatsoenlijke verlichting. Als je een tentoonstelling wilde inrichten moest alles door die tunnel naar de overkant van de weg. De lift was zo klein, een beetje groot werk kon daar niet in, dat moest via de trap. Hier is alles zoveel handiger. Je zet de schilderijen, het textiel en het gepoetste zilver van tevoren in het transitodepot en alles staat klaar op het moment dat je gaat inrichten.’

‘Ik denk niet met weemoed aan het oude museum terug, maar ik ben wel blij dat ik het heb meegemaakt. In het oude Eysingahuis ging ik wel eens in de Bisschopkamer zitten, op zo’n donkere novemberdag met een klein lichtje aan. Dan was het net alsof je weer in de 19^e eeuw was. Maar om aan een nieuw publiek een verhaal uit te leggen functioneerde het niet meer.’

Tijdens haar studie in de jaren 80 werkte Marlies Stoter al in het Fries Museum. Ze was vijf jaar in Amsterdam conservator voor de bedrijfscollectie ‘Dutch Renaissance Art’ van de Stergroep. Later keerde ze terug naar Leeuwarden.

Waarom wilde je kunstgeschiedenis studeren?
‘Eerst had ik mijn doctoraal Nederlands gehaald en een onderwijsbevoegdheid. Mijn ouders vonden het verstandig dat ik een beroep leerde waar je mógelijk mee aan het werk kon komen. Het was de verloren generatie van de jaren 80, toen er op elke baan vijfhonderd mensen solliciteerden. Maar toen begon ik aan kunstgeschiedenis. Omdat… Kunst raakt me enorm. Ik was nog heel jong toen mijn moeder ons meenam naar ‘Het Lam Gods’ van de gebroeders Van Eyk, in de Sint Baafskathedraal in Gent. Zij zei: ‘Dit vond je grootvader het mooiste werk op aarde.’ Met grote ogen stonden wij, mijn oudere broer en mijn jongere zus en ik, te kijken in die stille kerk, terwijl moeder uitlegde. Mijn moeder was onderwijzeres en zeer belezen. In onze ogen wist ze altijd alles en anders zocht ze het wel op.’

En hoe kwam je in die tijd aan werk?
‘Ik ben afgestudeerd in moderne kunst en had besloten: welke klussen er ook op mijn pad komen, ik doe alles. Dat heb ik ook gedaan. Tijdens mijn studie gaf ik lezingen in dorpshuizen. Met een gammele bus ernaartoe en ’s avonds laat er weer vandaan zien te komen. Een Groninger koek of een fles niet zulke lekkere wijn als beloning in mijn tas. Bijvoorbeeld als de dames van het dorp naar een tentoonstelling in het Gemeentemuseum Den Haag wilden, dan belden ze je op of je daar een lezing over wilde houden. Ik kocht de catalogus, was avondenlang aan het voorbereiden. Als ik daar nog aan terugdenk… Er was natuurlijk nog geen internet. Ik haalde boeken uit de bibliotheek voor plaatjes. Ik legde het boek op de grond met goed daglicht eromheen en een wasrek erboven. Ik hing mijn fototoestel in het wasrek, precies boven het plaatje en drukte af. Haalde de dia’s op bij de fotograaf, ging ze inramen, ging met de trommel dia’s en mijn verhaal naar het dorpshuis. Natuurlijk bleef zo’n trommel altijd een keer hangen en kukelden de dia’s naar beneden. Maar de mensen waren dankbaar. Ik stak er veel tijd in. Als ik een stukje over een jonge kunstenaar en zijn eerste expositie schreef, ging ik wel drie of vier keer op visite. Ik wilde me echt verdiepen in wat zo’n kunstenaar deed en bedoelde, en of ik dat ook zag in zijn werk. Ik wilde iets oprechts kunnen schrijven.’

Je studeerde in 1988 bij het Fries Museum af op de kunstenares Jeanne Bieruma Oosting, je maakte er gelijk een tentoonstelling en een boek van.
‘Ik was als psycholinguïst afgestudeerd bij Nederlands. Dan heb je zo’n doorwrochte scriptie geschreven en dan blijft hij liggen op de plank bij een hoogleraar. Dat wilde ik niet weer bij kunstgeschiedenis. Jeanne was al een dame op leeftijd en ik heb haar eindeloos geïnterviewd in Amsterdam en in haar huis in Almen. Ze was niet altijd even toeschietelijk. Als meisje uit een adellijk gezin van de 19^e eeuw moest ze met een adellijke echtgenoot trouwen maar dat was ze niet van plan. Ze wilde kunstenares worden. Ze ging naar Parijs, net als Charlotte van Pallandt. Haar heb ik ook gesproken. Charlotte was getrouwd en daarna gescheiden. Maar dat was goed, want ze had haar plicht gedaan. Jeanne niet. Ze kwam uit een zeer rijke familie maar ze had een heftig leven. Haar vader wilde haar financieel niet helpen. Jeanne beet op een houtje en had in Parijs een paraplu om de regen uit haar kamer te houden. Ze bleef extreem zuinig voor zichzelf, ook nadat ze huizen en land van haar ouders had geërfd. Ze zat op gescheurde stoelbekleding in kamers met halve gordijnen. Soms belde ze me op: ‘Hee Marlies, ik ben inmiddels zo belabberd, ik heb iemand in huis die voor me zorgt. Mijn kleren zijn heel en mijn panty’s ook en mijn haar is gekapt!’ Daar was ze helemaal verrukt van. Een vriendschap kun je het niet noemen. Jeanne had te vaak in haar leven het lid op de neus gehad om warm te zijn. Maar ze vertrouwde me wel.’

Wat deed je daarna precies in Amsterdam?
‘In 1989 maakte ik een boek en een tentoonstelling over het Leeuwarder zilversmidsgeslacht Van der Lely. Een van de grootste bruikleengevers was een verzamelaar uit Amsterdam, Joost Ritman van de Stergroep. Ik werd gevraagd om conservator van die kunstcollectie te worden. Ze hadden zilver, glas, schilderijen, majolica keramiek, meubelen, een art nouveau juwelenverzameling. Er was een ongelooflijke collectie van wel 100 etsen van Rembrandt. Ik speurde naar nieuwe aanwinsten, deed onderzoek, overlegde met experts van musea, zag zeldzame dingen. Het bedrijf had goede contacten met het Rijksmuseum. Zo leerde ik een hele andere kant van kunst, namelijk de handel, de beurzen, het veilingwezen. En het werken in een familiebedrijf.’

Je vertelde over je moeder dat zij graag alles wilde weten, en anders zocht ze het wel op. Die gedrevenheid heb jij ook.
‘Het klopt, er is niks mis met mijn arbeidsethos. Mijn man vindt dat het soms wel een onsje minder kan. Mijn ouders werkten allebei fulltime. Vader voer, was kapitein en was weken achter elkaar weg. Moeder stond voor de klas en was kapitein op het schip thuis. Wij hadden altijd een meisje dat op ons paste, zij waren de grote zussen in het gezin. Ze hoorden er helemaal bij. We hebben er drie gehad, ze gingen pas weg als ze trouwden, dus dat zegt genoeg. Ik had een gouden jeugd. Ik ben opgegroeid in een boerendorpje, Kamerik bij Woerden. Ik herinner me het meehelpen op de boerderij, de schapen halen, het hooien, de dieren. De moeders van vriendinnetjes werkten ook altijd, als boerin. Die vrouwen zaten nooit. Mijn ouders zeiden: ‘Wat er ook gebeurt, je moet voor jezelf een boterham kunnen verdienen.’ Dat sprak vanzelf. Toen onze kinderen kwamen heb ik me niet schuldig gevoeld dat ik werkte. Het allerleukste van dit werk is dat het nooit sleur is. Bij elke tentoonstelling leer je zo verschrikkelijk veel over een onderwerp. Je verdiept je. Ik wil gegevens combineren, de touwtjes vastmaken, antwoord op de vragen die ik heb. Ik kan weken achtereen in het archief zitten. Als ik iets ontdek is dat heerlijk. Een soort politiewerk, maar minder misdadig.’

Voel je dan een soort eureka-moment?
‘Een historische sensatie. Een keer zat ik twee weken in een tent in Zeeland om onderzoek te doen in het archief van Middelburg. Mijn man en kinderen stonden ook een paar dagen op de camping. Op een dag kwam ik blij terug uit het archief: ‘Nou, ik heb het hoor! Hij is dan-en-dan doodgegaan.’ Mijn kinderen zeiden: ‘Lekker belangrijk mam. Het is honderden jaren geleden, dood was hij sowieso al.’ Die gedrevenheid is ook een valkuil. Dat je teveel werkt. Met Alma-Tadema vroeg een journalist mij: ‘Wat zijn je hobby’s?’ Ik schrok daar enorm van. Wat was dat ook alweer?’

Wat zijn je hobby’s?
‘In de tuin werken, plantjes stekken in potjes naast het huis. Wandelen in de bergen. Lezen. Ik heb in een koor gezongen. Maar het komt er te weinig van.’

Hoe houd je het vol?
‘Ik ben taai. Weet je wat zo leuk is hier? Het team. Met zijn allen toe werken naar een verhaal dat we willen vertellen, elk in zijn eigen rol, maar allemaal met de blik dezelfde kant op. Met alle collega’s is het fijn. En sinds Alma-Tadema loopt het museum zo goed. Mensen kennen ons, we zijn zichtbaarder. Het wiel draait. Dat geeft zelfvertrouwen. Er kan veel meer dan dat er vroeger kon. Directeur Kris Callens ziet kansen, hij begrijpt dat de kost voor de baat uit gaat. Kris wilde heel graag dit jaar afsluiten met Rembrandt en Saskia. Maar omdat het volgend jaar Rembrandtjaar is, zou het moeilijk worden om bruiklenen te krijgen. Ook de musea in het buitenland hadden al hun eigen plannen.’

De inwoners van Kassel zien Saskia als van hen. Het beroemde ‘Saskia im Profil im reichen Kostüm’ mocht de stad nooit meer verlaten. Hoe is het jou gelukt om haar toch naar Leeuwarden te krijgen?
‘Aan dit portret heeft Rembrandt doorgewerkt na haar dood, hij hield het altijd bij zich. De mensen in Kassel identificeren zich met die tragische romantische liefde van Rembrandt voor Saskia. Zij is de iconische dame van de stad. Het portret is alleen onvrijwillig weg geweest toen Napoleon het meegenomen had naar het Louvre. En in de jaren 90 nog eens, toen het was uitgeleend aan een tentoonstelling in Japan. Maar daar waren de mensen in Hessen zó boos over. Er zijn zelfs vragen over gesteld in de Bundesrat.

Ik ging naar Kassel om conservator Justus Lange van de Gemäldegalerie Alte Meister te overtuigen. Los van het culturele hoofdstadjaar, los van dat Saskia hier in Leeuwarden geboren is. Mijn argument was Marijke Meu. Maria Louise van Hessen Kassel, de vrouw van stadhouder Johan Willem Friso van Leeuwarden. Maria Louise, de zus van stadhouder Wilhelm VIII van Kassel, die in de 18^e eeuw als kunstliefhebber het portret van Saskia gekocht had. Ik legde uit aan Justus dat Marijke Meu in Leeuwarden net zo geliefd was als Saskia in Kassel. Dat zij onze iconische heldin is.

Mijn man en ik liepen terug naar het hotel. Hij vroeg: ‘Zit de deur nog dicht? Ik zei: ‘Hij staat op een kier. Maar ik weet niet of hij dichtvalt of opengaat.’ Wij zijn vrolijk naar de Kerstmarkt in Kassel gegaan. Een paar weken later belde Justus Lange op. Hij vroeg: ‘Jullie gaan het toch het hele verhaal van Saskia vertellen, haar jeugd, haar huwelijk, hoe haar leven was, hoe Leeuwarden eruitzag in die tijd?’ Ja, dat was ons plan. Hij zei: ‘Als wij jullie hele tentoonstelling over mogen nemen om in Kassel te tonen, denken we erover om Saskia naar Leeuwarden te laten gaan.’ Wauw. Dit aanbod had ik niet aan zien komen.

Ik ben naar Kris gelopen. En dan zegt Kris heel snel: ‘Dat doen we. Dat gaan we regelen. Het is voor ons ook fantastisch, de samenwerking met een buitenlands museum. De mensen in Nederland en Duitsland kunnen van elkaars topstukken genieten.’ En vanaf dat moment is alles vlekkeloos verlopen. Kris is dan heel voortvarend. Hij durft, geeft ons kansen en vertrouwen. Dat bedoelde ik net ook met ons team. Grytsje, Femke, Lisa, Hanna, Rouke en alle anderen die aan zo’n project werken: allemaal schakels die samen een mooie gouden ketting vormen. Zo houd je het vol. Rouke houdt mij nu nauwlettend in de gaten, dat ik het niet te laat maak. Ik woon in Eelderwolde en ik moest deze week met koffertjes sjouwen en hier blijven slapen omdat het steeds zo laat werd. Dan zegt Rouke: ‘Als jij nu je koffertje klaar zet kom ik je morgen halen, zet ik wat lekkers te drinken en wat fruit in de koelkast voor je.’ Die zorg voor elkaar. Dit zijn de dingen die maken dat je het volhoudt.’

De deur gaat open. Het is Rouke.

Nog één vraag, Marlies. Je vertelde net dat je kunstgeschiedenis wilde studeren omdat je geraakt wordt door kunst. Wanneer gebeurt dat?
‘Regelmatig. Ook bij moderne kunst. Van Marlene Dumas een kinderportretje, ‘Helena’, dat in het oude Fries Museum hing tijdens de tentoonstelling ‘Face to Face’ in 1999. Ik liep er elke dag langs en dacht elke dag: Zal ik haar meenemen? Voor de glassculpturen van Roni Horn rijden we naar Museum De Pont in Tilburg. Maar ook door Rembrandt raak ik ontroerd, omdat hij je zo dichtbij laat komen. Mijn baas in Amsterdam haalde in het weekend vaak de etsen van Rembrandt uit de kast. Hij had een groot gezin en dan bekeken ze die met zijn allen. Dan borg ik ze op maandagochtend weer keurig op in de dozen. Ik had ze in handen en kon er echt naar kijken. De braam van zijn droge naald zag ik omhoogstaan, omdat Rembrandt er net iets aan had veranderd! Dan zie je, de kunstenaar is nog vlak- en vlakbij. Ik verwonder me over de schoonheid, het moment, het gebaar dat hij kon pakken.

Rembrandt is heel modern, hoor. Er is een tekening van een man en een vrouw die met elkaar naar bed gaan. In de 17^e eeuw waren naakte mensen meestal Adam en Eva met een vijgenblad, of vrouwen uit de Romeinse mythologie. Fraaie lichamen waar alles aan klopt. Maar Rembrandt laat gewoon een man en een vrouw zien die de liefde bedrijven, een intiem kijkje. Zo zie je dat mensen toen helemaal niet anders waren dan nu. Ik vind dat wonderschoon.’

[Earder ferskynd yn de Moanne nûmer 7, 2018]

Het bericht ‘Rembrandt is vlakbij’ verscheen eerst op de Moanne.

AGGIE VAN DER MEER – 

Hy hie de laptop iepenklapt. Hy wist dat se har no twong om har nergens mei te bemuoien. Doe’t er in kertier letter allinnich noch mar omrûn hie, weage se it derop om him foar te stellen om foar de kofje in moai ein te rinnen. Goed, hie er sein. Goed, hiel fanselssprekkend. No ophâlde, tocht se.
Oant no ta wie alles him tafallen. It hûs wie ljocht en freonlik en as de tún har te machtich wurde soe om it paradys te bliuwen dat it no wie, koenen se it altyd noch ferwylderje litte. ‘It meast natuerlike dat der is,’ hie er oermoedich sein. Cisca hie lake, mar dat hie net echt west.
It hûs hie Cisca har idee west. Hy hie him makliker beprate litten as se ferwachte hie. It idee dat er dêr de ynspiraasje fine soe dy’t er al te lang miste, hie sy as argumint brûkt om him oer de streek te heljen.

Se hienen daliks de stap deryn. Gjin klachten, net oer harsels, net oer elkoar en alhiel net oer it waar. Se hienen alle tiid.
Doe ûntdutsen se it rif.
‘Net elk dy’t op in rif stiet springt derôf,’ sei er. Hy dage har út. Of himsels?
It rif hie har ferrast. Minutenlang hienen se dêr stien mei elk har eigen gedachten, hoop en eangst. Doe, ynienen, hie er har omearme. Se hienen gjin wurd sein, mar oars as by eardere fersiken om inoar benei te kommen, it wanhopige ferlet om te tútsjen, te frijen, wat alle gemis allinnich mar pynliker makke, hie dêr op it rif even oars net as folsleinens west en langstme. Hy hie har triennen hoeden drûge, wittend fan de wearde en de kwetsberens.

&&&

It fielde hast as ferrie om doe oan Jesse te tinken. Jesse en hy by de ûnbewekke oergong. Dat wie letter. It wie dermei begûn dat Jesse by har op skoalle kaam. Jesse hie it troffen. Dat hie er daliks al tocht. Jonges hienen it meastentiids nofliker as famkes dy’t ‘nij’ wienen. Fan groep seis ôf wie it it bêste om krekt as alle oaren te wêzen. Foaral de skuon moasten modern wêze. En de broeken. Hysels, Nick, seach by de famkes foaral nei it hier. En, faker noch, of eins altyd, oft se him oanseagen of net. Jesse hie de goede klean, en dat er wat stil wie, hie de bazen yn ’e groep der net ta brocht om him te ûnderfreegjen. Jesse hie it dus troffen. Hy, Nick, no ek. Se waarden freonen. Earst wie Nick in jonge dy’t it geweldich fûn dat in oare jonge alle oaren de baas wie, as it bygelyks gie om wat der yn ’e wrâld mis wie of noait wer goed komme soe of miskien ek wer wol. Jesse koe ek útlizze dat je mei allinnich in mobile tillefoan en in tas eksplosiven in hiel ein komme koenen as je in goede terroristyske oanfal útfiere woenen. Hie er dat sels betocht? Dat soe Harke, de grutte Harke, noait oan ien fan ’e oaren frege ha. ‘Nee,’ sei Jesse, ‘hy hie it fan Kaplan.’ Harke koe it himsels net tastean om no ek noch nei dy Kaplan te fernimmen en dus soe Jesse it letter oan him, Nick, fertelle, watfoar man dy Kaplan wie. Jesse wie net eigenwiis: hy pochte net mei wat er wist: as syn freon it witte woe, soe er it dy wol fertelle. Letter begriep Nick dat Jesse him as maat nedich hie, ien dy’t hy alles fertelle koe. Dy’t hy ynljochte oer wat er fielde as er foar de ûnbewekke treinoergong stie. Hoelang’t it duorre dat in trein hjir by it plak dêr’t se stienen foarby raze soe, neidat er by it salmiakfabrykje de bocht omgien wie. Wist er dat? Ja. Gewoan mei in maat dy’t witte woe wat hy te sizzen hie de fyts pakke, in stopwatch meinimme, de kop derby en de útkomsten notearje, sei Jesse. Die er sokke dingen ek mei auto’s en skippen bygelyks? Nee. Soms gie er nei in oare net-bewekke oergong. Dêr hie er dan ek alles metten en dien.
‘Giest dêr altyd op ’e fyts hinne?
‘Ja, dan wit ik hoe let ik fan hûs moat.’
‘Hinget fan it waar en de wyn ôf?’
‘Dat rekkenje ik rom fan tefoaren út. Ik mei in pear minuten te betiid by de oergong oankomme. Of sels in kertier.’
‘Net earder?’
‘Better net.’
‘Wêrom net?’
‘Omdat ik it dan, tink ik, net mear doar.’
‘As se dus straks de oergongen befeiligje, moatst in oar spultsje betinke,’ sei Nick.
‘Spultsje?’ sei Jesse, ‘do tinkst dochs net dat ik in spultsje spylje?’
‘Do tinkst dochs net,’ sei Nick, ‘dat ik leau datsto dy op in dei mei stopwatch en al op it goede momint foar de trein goaist, Jesse?’
‘As ik it doch, de ferlieding net langer wjerstean, Nick, silsto sizze datst dêr al lang bang foar west hast.’
‘Nee.’
‘Ja, Nick, sis it Nick, datst dêr bang foar wiest.’
‘Nee, nee, ik sis it net.’

Nei dy middei hienen se it dêr net wer oer hân, mar dat it de freonskip net feroarje soe, wie net wier. Dat wisten se beide. Ien kear hie Jesse him noch ferteld hoe’t it fiele koe as je op it goede momint by de oergong stienen, de trein al te hearren, noch net te sjen. Jesse wie begûn as fertelde er in mearke dêr’t er sels earst net yn leaude. ‘Do witst net, Nick, hoe spannend it is, hoe’t it je yn ’e greep krije kin. It je hast twingt om de earste stap te setten … en dan de folgjende, je net mear sykhelje kinne … je eins net oars mear kinne … omdat je oars te lef binne … je jesels net tsjinfalle meie … jesels en …’
‘Wat en?’
‘Niks,’ sei Jesse. Hy hie him omkeard. Sein dat er Nick net wer sjen soe. Se soenen ferhúzje. Jesse hie gûld. Nick doe ek. Sachtsjes. Even.

&&&

De kearen dat er allinnich nei it rif rûn en de laptop oerdeis tichtbleau, namen ta. Jûns siet er boppe faker en langer achter de laptop. Dat wol. Oft dat hoop joech? Hy wie wat makliker benei te kommen, dat yn alle gefallen. Oft it him wat slagge, hie Cisca úteinlik frege doe’t se oan him fernaam dat er amper loskomme koe fan it wurk, wat it ek wie. Ja, hie er sein, hy probearre wat.

&&&

Se stelde it net langer út. Doe’t se seach dat er behalve de fierrekiker ek bôle meinaam, wist se dat er daliks net wer werom wêze soe. Noch in gelok dat er de laptop net op slot hie. Hy hie har dus fertroud, en dat fertrouwen, wat wie dat noch wurdich no’t se it skeinde. Se skamme har. Dat it har yn betizing bringe soe, hie se miskien wol ferwachtsje kinnen, mar om it dêrom te litten stie se harsels net ta: se hie reden genôch om no yn syn geheim yn te brekken, wat it ek wêze soe. Dat it om geheimen gie, wie se wis fan, en dat koe se net langer negearje. Wa wit wat er him yn ’e holle helle.

Wat er him yn ’e holle helle hie?
Se wie troud mei in man dêr’t se fan hâldt, en hy, leaut se, tinkt se, ek fan har. Foarsafier’t dat mooglik is, mar wol in man dy’t har jûns allinne lit mei wat se betinkt, har ôffreget, en bang makket. Hie er gjin kofje wollen? ‘Noch even nei boppen,’ sei er dan. As in ferslaafde dy’t him net langer fersette wol tsjin de twang dy’t him beset, ûntwykt er har fragen.

Se wit no dat er dan de jonge is dy’t syn freon fertelt wat er fielt as er by in net bewekke oergong stiet as er de trein oankommen heart, in roppich meunster dat him ferliedt, meinimme wol nei wêr’t er mar wol, dat him seit him no oer te jaan, him gean te litten, gjin ferset langer. Alles ferjitte. De freon dy’t doe tocht oan it wetter. Is it wetter net genediger. Soe de see je net drage kinne, oer withoehege weagen tille, falle litte. Wer opkrije? Soe der in boat wêze kinne? Nee, gjin boat. It soe net ophâlde moatte, de see is ivich. De see jout en nimt.
De freon seit dat er wit dat de jonge de ferlieding winne litten hat, hy net oars mear koe, hy noait witte sil wat er fierder noch belibbe hie, hoop krigen hie, of gelok. Gelok? Hie it wat heldhaftichs west, alles riskearje, of earder leffens, eangst foar it ûnbekende, de driging dy’t him yn ’e greep krije kin?
Wat oerbleau wienen fragen en treurnis.

Se hie net fierder lêzen.
Yn har sliepkeamer hie se gûld, foar it rút stien dêr’t se sicht hie op ’e dyk, sadat se him oankommen seach as er weromkaam.
Weromkaam …
Letter, doe’t alles foarby wie, herinnere se har de lege oeren fan net tinke, net leauwe. Hie se bidden? Nee, bidden hie se net, mar help sykje wie wat oars, wie it iennige wat har te dwaan stie.

Uteinlik bleau Jesse Winter oer. Jesse Winter, de iennige dy’t har, as er noch libbe, helpe koe.

Ynienen wie se der wis fan dat Jesse yn harren skoaltiid wichtich foar Nick west hie. Net dat er it faak oer Jesse hân hie. Omdat it te bedriigjend wie? Te frjemd ek? In geheim dat Nick net mei in oar diele woe?
Hoe dan ek, tocht se, in jonge lykas Jesse ferdwynt net samar. Sa’n jonge lit spoaren nei. En dus …

&&&

It hie noch net iens sa dreech west. Net om har goed te hâlden, har plan te betinken, en út te fieren. It petear mei Jesse wie nei in muoisum begjin yn alle iepenheid ferrûn. Jesse hie frege oft sy it him tabetroude om de earste stap te setten. Se hie dat de bêste oplossing fûn, al hie se no earst foar harsels in wat beslissender rol yn ’e holle hân. Hy hie dat field, mar wie dúdlik net fan doel har dêryn temjitte te kommen. Se soe it him te maklik meitsje om dêr, skuldich as er wie, goed mei ôf te hanneljen. Boppedat wie der ynienen noch wat, te betiizjend om no út hannen te jaan. Se seach him wrakseljen. Se seach syn oanstriid om in ûnferwachte opteinens yn betwang te hâlden. Want se fielde in kâlde wyn en iensumens. Se hie it sa litten.

&&&

Pas in wike of wat letter, nei de earste brief fan Jesse, en neidat alle fierdere stappen fan wjerskanten set wienen, elk fan de trije spilers yn it dramatyske spul harsels yn har rol ynlibbe hienen, soenen de twa mannen der tegearre op út. Cisca wist net wat se hoopje soe en freze moast.

&&&

Hie der wat oars west as it rif? Wat betters as it opgean fan de berch? Se hienen ûnderweis om har hinne sjoen. It wie moai bûten. De wurden waarden even oppakt en moasten har fierder mar rêde. De see, fan fierrens te hearren, te rûken, wie wat oars. De see koe syn gong gean, mar krekt hoe’t it der foarstie mei syn macht, syn nocht en ûnnocht; wat de moanne yn ’e holle hie of net.
Se swijden, wienen der by sitten gien, folgen de kobben. Doe hie Jesse syn hân yn sinen nommen en frege oft er dy earste dei yn groep sân al begrepen hie dat se foar inoar bestimd wienen. Nee, net begrepen. Der wie gjin fraach en ek gjin antwurd. Der wie eins net wat oars. ‘Hasto dat ek sa field, Nick?’
‘Nee,’ sei Nick, ‘mar datsto in freon wurde soest wist ik daliks, al hie ik it doe sa gau net tajûn.’ Hy lei syn hân net op dy fan Jesse, dy’t baarnde op syn earm.
‘En fierder?’
‘Fierder? Fierder wie ik bang. Oer dy, oer myn eangst foar myn tinken, foar de lokrop fan it rif.’
Doe frege Jesse oft er him tute mocht.
‘Nee,’ hie er skreaud. Heas, wanhopich. Hy wie oereinkommen, hie him omkeard, jammere en doe ‘Hâld op!’ roppen.
Deastil hie er wachte, Jesse, op syn freon, oant er weromkomme soe om ‘ja’ te sizzen.

Wat er sjoen hie, doe’t er him omkeard hie, frege Jesse oeren letter.
‘In ûnbewekke oergong,’ hie er sein.

Het bericht It rif verscheen eerst op de Moanne.

THEO VAN DER VEER – 

Op zijn 19e verruilt muzikant en zanger Thomas Azier Leeuwarden voor Berlijn. Daar belandt hij in de techno- en de clubscene. Hij gaat naar Parijs, heeft intussen drie albums op zijn naam (Hylas, Rouge en Stray) en werkt met Stromae en Anouk. Op 28 november was hij voor een optreden in Asteriks voor even terug in Leeuwarden. In gesprek met Azier over zijn succes en thuis zijn. En dat is overal en nergens.

Ik heb altijd het gevoel gehad dat Nederland er altijd voor mij is, het is een comfortabel en gezellig land. Maar het is wel heel erg veilig, ik had wel zin in wat meer gevaar.

Friesland is nog steeds thuiskomen voor de zanger en getogen Fries Thomas Azier. Zijn ouders wonen nog steeds in Nijeberkoop en hoewel hij nooit in Leeuwarden heeft gewoond, komt hij graag terug om te spelen. “Ik heb in Groningen gewoond, maar ik heb hier in Leeuwarden natuurlijk op school gezeten. Vorig jaar heb ik hier ook gespeeld en voor mij is het belangrijk om in het Noorden ook een show te doen.”

Sinds twee maanden woont Thomas Azier weer in Nederland, nu in Amsterdam. Na omzwervingen in Berlijn en Parijs en anderhalf jaar zonder vaste woon- of verblijfplaats. “Ik ben nu redelijk gesetteld in Amsterdam. Ik weet ook niet hoelang dat gaat duren. Maar het is wel even lekker om een vaste plek te hebben. Omdat je tijdens het reizen hele domme dingen mist. Wassen, meer dan drie kleren kunnen dragen, en je gaat ook heel simpel denken. Aan de ene kant is dat fijn, maar na een bepaald tijd heb je daar wel weer genoeg van, dan wil je ook wel even kunnen koken ergens.”

Berlijn
De keuze om in 2008 Nederland voor Berlijn te verruilen was volgens Azier heel random. Niet dat hij Nederland zo nodig moest ontvluchten, maar antwoorden op bepaalde vragen kreeg hij hier niet. “Ik wist dat ik weg moest, niet omdat het hier niet leuk was, maar omdat ik de drang voelde om mezelf te ontdekken.” Aangemoedigd door de docenten van de Academie voor Popcultuur vertrok hij in z’n derde jaar naar Berlijn, om te ontdekken wat z’n muzikale identiteit was. “Ik had al wel wat muziek gemaakt, maar wist, dit is het in ieder geval niet. Dus ik wist, ik moet nu niet hier doorgaan, ik moet even kijken. Misschien een aantal jaren even leven en kijken wat ik te vertellen heb en of ik überhaupt iets te vertellen heb wat iets toevoegt.”

In het geval van Azier wordt het leven in Berlijn dan ook daadwerkelijk overleven. “Ja, je springt eigenlijk in het diepe. Ik kwam daar aan op Rosenthaler Platz met alleen een rugzakje. Ik had ‘de Academie’ nog wel en Jan Pier Brands, destijds nog docent daar,  heeft mij ook altijd ondersteund. Hij zei, ‘wat is het ergste wat er kan gebeuren? Als je niet slaagt kom je gewoon terug’. Daar is ook niks mis mee.”

Het weggaan heeft hij dan ook nooit als iets definitiefs ervaren. “Ik heb altijd het gevoel gehad dat Nederland er altijd voor mij is, het is een comfortabel en gezellig land. Maar het is wel heel erg veilig, ik had wel zin in wat meer gevaar. En dat heeft niet zozeer met het land te maken, maar met mezelf denk ik.” De toevallige keuze voor Berlijn bleek een gelukkige. “Als begin twintiger kun je daar ontzettend veel consumeren. Er lopen in Berlijn mensen rond die in dezelfde fase van hun leven zitten. Er wordt veel goede muziek gedraaid in de barretjes en daar wordt breeduit over gesproken. Iedereen is altijd aan het hangen, er gebeurt eigenlijk nooit wat en die atmosfeer is denk ik wel goed voor iemand die in ontwikkeling is.”

Om muzikaal voet aan de grond te krijgen in Berlijn, vergt discipline. “Dat is misschien ook wel wat ik door Friesland heb gekregen, omdat daar niet heel veel te doen was. Maar ik heb het nooit gezien als: nu moet ik muziek gaan maken. Ik weet wel dat ik met een mboxje op mijn kamer albums aan opnemen was, in Friesland. Dat waren dan halve coveralbums, met liedjes van Jeff Buckley, hele crappy albums. Ik kon amper gitaar spelen, maar zo leer je het wel. En zo wordt je computer eigenlijk een soort van vriend van je. En dat vergt discipline, maar het is altijd een heel natuurlijke discipline, want je wilt het zelf. Ik denk dat dat het mooiste is wat je kunt hebben, heel natuurlijk.”

Reizen
Het jongste album van Thomas Azier, ‘Stray’ is het resultaat van anderhalf jaar reizen. “Voor de liefde reisde ik vier jaar tussen Parijs en Berlijn. Op den duur werd het heel vermoeiend, ik werd er gek van. Na het beeïndigen van mijn relatie had ik heel veel zin om echt op reis te gaan. Op een gegeven moment dacht ik, wat als ik het helemaal loslaat en helemaal geen plek meer heb? Dat heb ik gedaan en mijn reis werd steeds langer, uiteindelijk heb ik anderhalf jaar rondgereisd.” Het bracht hem in Ivoorkust, waar z’n broer woont, maar ook in Kyoto en New York.

Met drie albums, enkele prestigieuze optredens en samenwerkingen met Stromae – en recentelijk nog met Anouk – zou je kunnen zeggen dat Azier inmiddels wel geslaagd is, maar daar wil de zanger zelf niks van weten. “Het is interessant, maar wat betekent dat dan. Het slagen zit hem in de persoonlijke ontwikkeling, denk ik. Natuurlijk kan dat hand in hand gaan met de muziek, wanneer je je eigen plan trekt en je steeds minder van andere mensen aantrekt.” Een vorm van zelfstandigheid en vrijheid vindt hij dat. “Al weet ik eigenlijk nog steeds niet zeker of dat het is. En daar heb ik het nog steeds wel moeilijk mee. Nu staan we in Leeuwarden, gisteren speelden we nog in Parijs. Dat is best zwaar. We hebben een klein onafhankelijk team, dus we doen echt alles zelf, maar het is wel heel veel investeren. Het kost ontzettend veel uithoudingsvermogen.”

Full creative stop
Het ‘slagen’, dat is voor de getogen Stellingwerver eerder een constante beweging. Het vergt een constante inzet. “Het is de manier van ergens naar kijken. Ik denk dat we daar heel erg voor moeten oppassen. Dat we niet moeten denken dat iedereen die op Instagram staat met een vliegtuig, of weet ik wat, geslaagd en succesvol is. Het gaat voor mij veel meer om persoonlijke ontwikkeling. En ja, dat zou ook kunnen zijn dat ik hier een huis koop en daar lekker ga wonen. Als ik me daar uiteindelijk goed bij voel, dan is het goed. Er is alleen nog nooit een moment geweest waarop ik dacht ‘nou jongen, nu heb je het gemaakt, goed gedaan, nu ben je oké!’ Het is echt een constant veranderlijk proces.”

“Stromae is daar een goed voorbeeld van. Je zou naar hem kunnen kijken en kunnen zeggen, hij is geslaagd. Maar ik ken hem vanuit de tijd dat hij zes dagen per week speelde in grote stadions. En als je dat van dichtbij ziet, dan vraag je je af of dat geslaagd is.” Het is dan ook allemaal relatief, meent Azier. “Ik denk dat als je mensen om je heen hebt die in je geloven, en je kan op een liefdevolle manier met elkaar omgaan, en je kunt ze, ondanks dat ze tegen je opkijken, ook nog met respect behandelen, dat dát een vorm van slagen is. Succes is een moeilijk begrip, als je daar op in gaat zetten, verlies je sowieso. Het idee van een bepaald doel stellen en daar dan naartoe werken, vind ik heel raar.”

Als voorbeeld noemt hij het uitbrengen van een nieuw album. “Als dat dan uiteindelijk uitkomt, voel ik me helemaal leeg en ben ik helemaal kapot. Dat zie je vaak bij artiesten. In Engeland noemen ze dat full creative stop. Maar wat jij erin hebt gestopt, krijg je er nooit meer uit. En je kan ook niet verwachten dat je van die inzet gelijk de vruchten plukt en vervolgens succesvol bent. En dan nog, ‘succes’, wat is dat? Dat is zo persoonlijk. In mijn geval is dat dan gewoon weer door kunnen gaan met nieuwe dingen maken en daar mee dealen. En of dat goed is, weet ik ook niet. Het kan ook zijn dat ik gewoon verslaafd ben aan dat constante proces.”

Want hoewel zijn nieuwste album ‘Stray’ nog maar net uit is, is Azier alweer volop aan het schrijven en opnemen. “Ik zat bij een label waar er allemaal mensen om je heen zitten die zich met je werk bemoeien. Daar was ik wel klaar mee. Mensen die het goed bedoelen, maar uiteindelijk ook hun succes voor mij formuleerden. Als je jong bent, geloof je daar in. Maar ik doe het liever zelf. Ik zet nu zelf de stappen. Stap voor stap. Er is geen lift naar succes.”

(Earder ferskynd yn de Moanne nûmer 7, 2018)

Het bericht Thomas Azier: “Er is geen lift naar succes” verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

Maart 2015 kwam Claudia Woolgar naar Leeuwarden-Fryslân als Co-Artistic Leader and Creative Producer European Capital of Culture 2018. Eind december loopt haar contract af. Voor de Moanne blikt zij, in de week van de re-opening, terug, maar ook vooruit.

Nee, je kunt niet alles in een jaar bereiken, we moeten blijven investeren, lef hebben om de eerste stap te nemen.

Voor Claudia Woolgar naar Leeuwarden kwam, had zij ruime ervaring opgedaan als producent, programmeur en projectmanager in de kunst bij verschillende festivals in Europa waaronder Limerick City of Culture 2014 waarvoor zij de internationale programmering verzorgde. Haar accent verloochent haar afkomst niet: al spreekt zij uitstekend Nederlands en is Fries verstaan geen probleem, zij is Engels van geboorte.

Toen, in 2016, een kleine meerderheid bij het raadgevend referendum over het EU-lidmaatschap van het Verenigd Koninkrijk voor uittreden koos, besloot zij het Nederlanderschap aan te vragen. Het waren de haat tegen buitenlanders, het racisme in haar geboorteland die haar zodanig tegen stonden dat zij die stap neemt. ‘Ik ben nu achttien jaar weg uit Britain, te lang om te stemmen. Er is teveel dat ik in mijn geboorteland niet meer herken.’

‘De procedure verloopt traag en is duur, zo’n 850 euro. Voor vluchtelingen iets minder, maar voor elk kind dat meekomt, komt er voor hen nog een bedrag bij’, vertelt zij hoofdschuddend. ‘De inburgering is vooral gericht op mensen uit een islamitische cultuur. Zij leren onder meer dat zij ook vrouwen een hand dienen te geven en moeten vragen als “Moet je je stemkaart aan je man geven?” kunnen beantwoorden. Toen ik in Zwolle mijn NT2-examen moest afleggen, belandde ik in een zaal waar ik de enige witte vrouw was.’ Half verbaasd en half verontwaardigd: ‘Ik werd er gauw weggehaald…’ Voor haar, als Engelse was het staatsexamen Nederlands als tweede taal (NT2) voldoende.

Los van de verplichting, heeft zij ook belang bij het leren van de taal. ‘Bij de eerste vergadering die ik hier bijwoonde, was de voertaal Nederlands. Ik begreep er geen woord van. Om de Nederlandse gemeenschap beter te leren kennen en actief in de huidige discussies rondom Nederland te zijn, ga ik regelmatig naar Iepen-Up, elke woensdagavond in de Neushoorn.’

Een bidbook anders dan anders

De impact die de verkiezing van Leeuwarden-Fryslân tot Culturele Hoofdstad van Europa zou moeten hebben, was wat Claudia Woolgar aansprak toen zij het bidbook las en besloot op de functie te solliciteren. Anders dan andere bidbooks die zij ooit onder ogen had gehad, waren er doelen gesteld. Het ging om meer dan alleen leuke evenementen. Natuurlijk zou het LF2018 economische impact moeten hebben, maar het ging om veel meer dan dat: aandacht voor krimp, kinderen die opgroeien onder de armoedegrens, duurzaamheid, biodiversiteit. Om maar een paar onderwerpen te noemen.

‘De komst van de reuzen van Royal de Luxe was heel duur en er zat veel werk in, want je maakt gebruik van de openbare ruimte en het moet voor iedereen veilig zijn. Als je het hebt over de economische impact was het, volgens de officiële cijfers van de gemeente Leeuwarden, met 430.000 bezoekers een enorm succes. De uitzending op de NPO trok maar liefst 520.000 kijkers. Het is nog niet duidelijk wat het financieel opgeleverd heeft, ik ben benieuwd naar de cijfers. Iedereen was blij: ondernemers, bezoekers… Daarmee hebben we Leeuwarden op de kaart gezet, niet alleen dit jaar, foto’s, filmpjes en andere berichten zullen nog jaren rondzweven.’

‘Dat geldt sterker nog voor de fonteinen. Ook daarmee zetten we Fryslân voor de lange termijn in de spotlights. De laatste Elfstedentocht is al meer dan twintig jaar geleden en komt misschien nooit weer terug. Hoe vestig je dan in de toekomst de aandacht op deze steden? Dat was de opdracht. Let wel, het zijn internationaal bekende kunstenaars waar het publiek op afkomt. Het is een nieuwe nationale culturele erfenis die Fryslân er nu heeft bijgekregen. Anders dan bij een tentoonstelling als die van het werk van Alma Tadema en Escher, waarbij het werk van één kunstenaar te zien valt, zien toeristen niet alleen elf fonteinen, zij gaan ook langs de stadjes. Er worden bustochten georganiseerd. En, weet je, ik ben een fervent motorrijder. Er is een app voor motorrijders waar een tocht langs de fonteinen kan worden gemeld. Ik ben zelf langs de, nu nog tien, fonteinen getoerd.’

Of zij alle fonteinen ook mooi vindt? ‘De piemelfontein,’ grinnikt Claudia Woolgar, ‘ik vond het geweldig! Een fantastische toevoeging op ons programma vanuit de mienskip. En grappig ook.’

Taalpolitie

‘Als Engelstalige was ik nauw betrokken bij de internationale mediacampagne en presentaties van het programma in het buitenland. Daarbij ging het met name om evenementen die geschikt zijn voor buitenlandse bezoekers.’ Was het programma niet te Nederlands, hier en daar zelfs te Fries? De manifestaties in 32 Friese kerken werden aangekondigd in het Fries als Under de Toer. Claudia Woolgar knikt bevestigend. ‘De musea hebben het fantastisch gedaan. Promotiemateriaal, beschrijvingen van de werken, alles ook in het Engels. Maar bij de Stormruiter gaf via de koptelefoon niet meer dan samenvattingen van de verschillende scenes. Ik voel mij altijd de taalpolitie. Meertaligheid, dat hebben we volgens mij in het KH-jaar onvoldoende bereikt. Ik zie het maar als een leermoment voor de toekomst. Aan de andere kant: hadden de bordjes bij de fonteinen niet ook in het Fries gemoeten?’

‘Er worden momenteel drie mensen uit de KH-organisatie gezocht die zich bezig gaan houden met de vraag: wat zou de legacy voor de toekomst moet zijn. Meertaligheid is daarbij dus een issue. Ik heb in veel landen gewoond en gewerkt, je creatieve opinie wordt rijker. Het gaat in de toekomst niet alleen om evenementen, maar vooral ook om uitwisseling en co-producties met kunstenaars uit andere landen. Voor jonge kunstenaars is het heel belangrijk internationale contacten te kunnen leggen, in aanraking te komen met andere werkwijzen, nieuwe perspectieven en nieuwe ideeën op te kunnen doen. Dat moet je stimuleren.

Het afgelopen jaar was Lost in the Greenhouse – de voorstelling in de kassen van Sexbierum waar veel Polen werken – daar een prachtig voorbeeld van. Meertalig, met ook Poolse acteurs en zoveel gewone mensen die een bijdrage leverden. Het publiek werd geconfronteerd met een moeilijke discussie met betrekking tot migratie.

Toen, in 2011, het bidbook werd geschreven, was er nog geen vluchtelingencrises. Dat is ook wel een beetje het probleem van het fenomeen culturele hoofdstad. Er zitten jaren tussen het maken van het bidbook en het jaar van uitvoering. Het is onmogelijk zover vooruit te kijken. Vanuit het programmateam hebben we, in 2015 en ’16, een analyse gemaakt: waar zitten de gaten, hoe kun je het programma nog verrijken. Daar is Iepen-Up uit voortgekomen. Anderhalf, twee uur lang discussie over actuele onderwerpen, live uitgezonden. Dat is echt nieuw en de onderwerpen zijn zo divers. Ook hebben we naar aanleiding van de analyse Sailing on the Grass laten maken, een documentaire over vluchtelingen in Friesland. Friesland is wel de provincie waar de meeste vluchtelingen worden opgenomen.’

Drie dingen

Impact, transformatie, maatschappelijke veranderingen, van Mienskip naar Iepen Mienskip, het zijn woorden sterk verbonden aan de doelstellingen van Leeuwarden-Fryslân 2018. Het gesprek vind plaats enkele dagen na de intocht van Sinterklaas, de rellen op het Wilhelminaplein. Claudia Woolgar: ‘Toen ik jong was, hadden wij in Engeland de golliwog, een zwart poppetje met rode lippen en afrohaar. Er stonden ook afbeeldingen van de poppetjes op de pakken cereals – ontbijtgranen. Golliwogs – een vreselijk woord – werden in de jaren zeventig of tachtig al niet meer als promotietool gebruikt. De exacte datum weet ik zo niet… Toen ik in Nederland kwam… Zwarte Piet zag… ik was geschokt…’

De vraag is dan ook in hoeverre doelstellingen als ‘Iepen Mienskip’ van de KH zijn bereikt. Of je het publiek bereikt waar de organisatie zich op richt.

‘Veranderingsprocessen verlopen langzaam. In het bidbook worden 32 KPI’s, Key Performance Indicators genoemd waarvan twaalf binnen onze ‘control’. Bezoekersaantallen zijn meetbaar. Maar iets als duurzaamheid? En of veranderingen te danken zijn aan LF2018? Kijk, toen ik hier kwam, was ik onder de indruk hoe ontwikkeld Friesland al is. Groene energie, bijvoorbeeld. Wat dat betreft steekt Nederland met Head and Shoulders boven andere landen uit. Het is ook een discussie in de culturele wereld: hoe kunnen we gebouwen groener maken. Leds. Is er grijs water? Zonnepanelen? Elektrische auto’s zijn nog veel te duur.

Mijn vader is een goed voorbeeld van een Climate Change Denier: elke subsidie voor alternatieve energie is bij voorbaat te hoog. En ikzelf? Ben ik groener dan twee jaar geleden? Nee, je kunt niet alles in een jaar bereiken, we moeten blijven investeren, lef hebben om de eerste stap te nemen. Met culturele activiteiten bij boeren is er belangstelling gewekt voor wat er in de agrarische sector gebeurt, met een waterfestival schoon water onder de aandacht gebracht.’

Op stellige toon: ‘Voor volgend jaar is er een klein potje voor cultuur. Duurzaamheid moet uit een ander potje komen dan die twee miljoen euro. In de toekomst gaat het voor mij om drie dingen: Streven naar een internationaal niveau. Verder is het belangrijk te investeren in jonge makers. En kijken hoe we met z’n allen willen werken, dus ook kritisch blijven en af en toe moeilijke vragen durven stellen.’

Ook nadat haar contract afloopt zal Claudia Woolgar bij Leeuwarden-Fryslân betrokken blijven. ‘Ik ben door LOF, het Leeuwarder Ondernemers Fonds, dat ook hoofdsponsor van LF2018 was, gevraagd om een Business Case voor een evenement uit te zoeken.’ Over de inhoud wil zij nog niets kwijt, eerst moet de financiering rond. Wel dat geen grootschalig evenement zal worden als de komst van de reuzen van Royal de Luxe en ook dat het om kaartverkoop gaat. ‘Het liefst zou ik op die manier sparen voor een jaarlijks evenement dat mensen trekt. Dat moet echt elk jaar, anders verlies je de betrokkenheid, het enthousiasme van mensen. I have taken it on myself.’

(Earder ferskynd yn de Moanne nûmer 7, 2018)

Het bericht I have taken it on myself verscheen eerst op de Moanne.

DOUWE DE BILDT – 

Krekt foar de Dillebrêge fan Easterwierrum stie oan de kant fan ’e feart in boerd mei dêrop: “Sin oan in bierke?” It wie in prachtige neisimmerdei en ik ha altyd wol sin yn in bierke. Wy leine ús âld kruserke foar de wâl en joegen ús del op it terras fan in lytse camping. Rillegau kaam der ien om de bestelling op te nimmen. Wy wiisden op it boerd en seine: ‘Doch ús mar in bierke.’ ‘Hokker bierke?’ frege it kastleinske, en se neamde op: ‘In âlderling, in lichte preek, of in swiere dûmny? Wy hawwe hjir sûnt koart in eigen bierbrouwerij sjoch, “Tsjerkebier”.’ Dat kaam moai út, want it wie snein. Ik keas de swiere dûmny. Doe’t it bier brocht waard, en ik de earste slok yn my delsakjen fielde, tocht ik oan dûmny Brink fan Mantgum. Oft dat no in swiere dûmny wie, yn de sin fan streng yn ’e lear, dat wit ik net. Ik bin net tsjerksk en kom nea by tsjerketsjinsten, útsein sa no en dan in begraffenis. En ik ha ek nea by in preek fan dûmny Brink west. Wêrom tocht ik dan oan him by dat bierke? Ds. Brink wenne earder yn de pastorij fan Mantgum, skean tsjinoer de tsjerke. In joekel fan in pastorij. Yn dyselde strjitte stean allegearre fan dy bakken fan klassisistyske huzen. Rike lju, dy Mantgumers. Dûmny Brink wie in grutte, swiere man mei in strenge blik, in bytsje brimstich. Nei’t er mei emeritaat gien wie, wenne hy mei syn frou en soan in eintsje fierderop yn in noch grutter hûs. Ik seach him wolris rinnen as er syn hûn útliet. In grutte, donkere poedel. Brink strak foar him út sjend, de poedel achter him oan lûkend. De hûn besocht nammentlik oan ien tried wei om te skiten. Mar dat wie net tastien yn de deftige buorren. De poedel moast sá noadich, dat er mei de kont omdel en in stikje brune wasko dêrta út, in brune streep oer de stoepe krytsjend, meilutsen waard. Dêr tocht ik oan, doe’t ik op in sinneskyndei in bierke dronk oan de Swette.

Het bericht In swiere dûmny verscheen eerst op de Moanne.

BERT DE JONG – 

De misjonarissen ha it paad útlein foar de Ljouwerter boekhanneler Ad Peek. Harren ferhalen fan doe binne syn ynspiraasje foar no. Net allinnich wat boeken oangiet.

Laat de jeugd lezen op school. Het is essentieel om het een beetje verder te schoppen in de maatschappij en cruciaal in je leven.

Yn it machtige geberchte fan de Himalaya giet in lyts man. It rinnen oer de smelle paadsjes de hichte yn is in aventoer, alhiel as it ticht by de râne lâns is. Hichte is foar guon benearjend. It útsjoch op de djipte fan tûzenen meters makket him deabenaud.

Boekeman Ad Peek ken gjin eangsten, útsein hichtefrees. Dochs fljocht er nei Nepal om oerweldige te wurden troch de hege bergen. ‘Ik wil mijn eigen grenzen verleggen’, ferklearret er. Skitend benaud klammet er him fêst oan syn foarrinner by in tocht oer in hingbrêge. De loksilligens oerhearsket. ‘Alle perspectief is weg. Je ziet er de sterrenhemel met meer sterren dan zwart. Het is terug naar de basis. Lekker.’

Ferhalen hawwe by Peek it fjoer fan it lêzen oanstutsen. Op ’e legere skoalle rekket er yn ’e besnijing fan itjinge de misjonarissen twaris yn it jier oer harren goede wurk yn Brazilië fertelle. Dy ferhalen misse harren doel net.

De leafde foar boeken hat syn paad fine moatten. Mei lêzen koe er yn syn jongesjierren op skoalle hielendal net goed meikomme. Dat er behindere waard troch dysleksy moasten de masters en juffers doe noch útfine. Se wisten wol ried foar hegere sifers: ‘Ik moest heel veel lezen. Ik ben het geweldig gaan vinden.’

Hy moast omstean leare doe’t er as jonge fan tolve nei in kostskoalle yn Goirle gie. In pear kear jiers koe er nei hûs. ‘Dat was toentertijd normaal, maar als je het nu bekijkt, dan is het idioot. Wie stuurt zijn kinderen zo jong nu nog weg?’ It learde him de grinzen te ferlizzen en al jong sels saken op te lossen en om sosjaal te wêzen. De bern ha dat meikrigen. Dochter Sanne studearret farmasy en hat in jier nei Nepal west om te helpen. Soan Jesse docht in accountantsstúdzje. Op syn fjirtjinde hie er al in fleanbrevet. ‘Dan moet je ballen hebben. Als ouders moet je je kinderen leren angsten te overwinnen. Het begint met zeilen in een Flits.’

Seis jier lang lei yn Goirle syn doel op lêzen en op sport, oare ferdivedaasje wie der amper. It wie fan wearde: ‘Laat de jeugd lezen op school. Het is essentieel om het een beetje verder te schoppen in de maatschappij en cruciaal in je leven.’

Tûzenen boeken hat er ferslynd. ‘Ik vind lezen geweldig. Boeken zijn mijn thermometer’, ferklearret Peek. ‘Als ik lees, dan weet ik dat het goed met mij gaat.’ Jûns giet er mei boeken op bêd. Hy kin mei sa’n fiif oeren sliep ta. At er om trije oere wekker wurdt, dan lêst er noch in oere en sliept dêrnei wer fierder.

****

Tegearre mei eigener Rutger van der Velde (48) stiet Ad Peek (66) oan it roer fan in bedriuw dat mei syn suksesfolle oanpak rûnom yn it lân respekt ôftwingt. De boekhannels fan Van der Velde binne as de grutste selsstannige keten fan it lân in spegel foar oaren. De oankeap fan de ferneamde boekhannel Waanders yn de Broerenkerk yn Swol fan ’t simmer is ‘de kers op de taart’.

In monumint fol boeken en noch is it net genôch. Yn de machtige Broerenkerk is krektlyn mei man en macht wurke om de boeken fan ’t plak te heljen en dêr hûnderten titels oan ta te foegjen. It resept foar de njoggen boekhannels fan Van der Velde is simpel: der moat in grut ferskaat wêze. ‘Mensen willen wat te kiezen hebben. In een groot aanbod zit de verleiding.’

It is in bysûndere gearwurking fan twa mannen dy’t grutte ambysjes hawwe mei boeken. Peek is yn 1975 nei Ljouwert kaam. Hy waard doe de help en bystân fan boekhanneler Adriaan van der Velde en yn 1992 direkteur. No is hy dat mei soan Rutger, dy’t as fjirde generaasje in bedriuw hat mei in jieromset fan 21 miljoen euro en 140 minsken oan it wurk. De keten is útgroeid ta in grutte en foaroansteande spiler yn it lân.

De mannen binne as yin en yang. Peek hie oant dit jier in kwart fan de oandielen yn it bedriuw, mar hat dy oerdien oan Van der Velde. Wol giet er noch troch mei lieding jaan. ‘Ik vind het boekenvak nog veel te mooi. Maar uiterlijk in 2021 is het mooi geweest. Dan ga ik naar Nepal. Ik heb er al grond gekocht voor een huis met een gastenverblijf.’

Wat yn 1892 begûn is mei in boekhannel fan Rinze van der Velde yn Ljouwert is no in keten fan njoggen winkels. Der binne twa yn de stêd Grins en fierders binne der winkels yn Drachten, Snits, Dokkum, Assen en Swol. Begjin 2019 komt Harns dêr noch by. It is dêr in bysûndere gearwurking ûnder ien dak, fan museum Hannemahuis, de biblioteek en de nije boekhannel.

Dat soarte gearwurkingen binne de takomst treast. ‘Het is van belang dat mensen blijven lezen. Het lezen van boeken heeft ook met welzijn te maken’, filosofearret de boekeman. Mei Harns as foarbyld hopet er dat folle mear stêden in kultureel kertier krije mei dêryn in biblioteek en in boekhannel. Syn oertsjûging: ‘Boeken geven mensen plezier’.

****

Ad Peek is in man fan sifers. Hy wit foar hoefolle kapitaal der op ’e planken stiet, mar lykwols net hoefolle boeken der stean. Der binne oaren dy’t dêroer gean, de minsken yn de winkels witte folle mear fan boeken as de direksje, seit er. ‘Onze mensen zijn het belangrijkste, die maken het succes. Zij staan op nummer één. Mensen kun je niet digitaliseren, dat is het mooie.’

Op it each is hy de tûke sakeman: ‘Ik ben ondernemer en best wel ambitieus.’ Mar yn him giet in oar minske beskûl. ‘Het klinkt basaal, maar de kern is hoe je als mensen met elkaar omgaat. Van belang is wat je gedaan hebt met je leven. Je moet er voor andere mensen toe doen.’

Dat ferklearret mei syn ynspanningen foar projekten yn ûnder oaren Nepal. Syn jongesdream om as misjonaris nei it bûtenlân te gean, komt sa dochs noch út. It is begûn mei in reis mei in freon nei Kathmandu, no set er dêr geregeldwei hinne om stipe te jaan oan goede doelen: ‘Scholing is de beste ontwikkelingshulp die je kunt geven.’

Itselde docht er as bestjoerder fan de Ljouwerter stifting Amelanderhof. Mei it rendemint fan it besit dêrfan wurdt help jûn, ûnder oaren foar de soarch oan deminte âlderen. Fan âlds wie dat it fûns foar de katolike earmesoarch. Oant it roomske geloof yn 1853 wer in offisjele status krige, wie it foar de ‘papen’ heukerjen. Yn it Ljouwert fan dy tiid al hielendal: in kwart fan de ynwenners krige stipe, de katoliken in kwart fan wat de luthersken útbetelle waard.

It fûns fan Amelanderhof is no foar elkenien. Peek hat ek gjin ferbining mear mei de tsjerke dêr’t er mei grut wurden is. ‘Het Vaticaan is een van de rijkste staten. Dat gaat tegen mijn gevoel in. Dat kan ik niet verenigen met “Heb je naasten lief”.’ Grut wurden yn in katolike arbeidershúshâlding yn Vianen folget er de goede ried fan heit: ‘Als je gelukkig kunt zijn met een oude fiets, dan ben je onkwetsbaar.’ Dat is him ynprinte en ek oaren krije it fan him mei. ‘Daarin zit zoveel wijsheid.’

Opgroeid yn it tiidrek fan de flowerpower kaam Ad Peek as in nozem ‘met lange haren en een flapperende Afghaanse jas’ nei it âlderlik stee werom. Foar in fierdere stúdzje ûntbruts him de nocht. Syn heit hie foar him in baantsje regele op kantoar by in fruitymportbedriuw. ‘Ik ben goed in cijfers en ik leerde alles van snelle handel. Er zat zoveel dynamiek in.’

No 43 jier ferlyn is er nei ‘de mooiste provincie’ Fryslân kaam. Earder wie er yn de Ardennen fereale rekke op Gerry Roersma fan De Ryp, no syn frou. Op syk nei in hûs die al gau bliken dat de kânsen yn Fryslân better leinen. Oan wurk ek gjin gebrek, it wie it famyljegefoel dat de trochslach joech om foar Van der Velde te kiezen. ‘De boekhandel is er echt een manier van leven.’

***

De wille dy’t hy belibbet oan boeken, bringt Ad Peek graach oer op oaren. It krewearjen is dêrop rjochte. As bestjoerslid fan de CPNB, it propagandaburo fan it Nederlânske boek, mar ek as inisjatyfnimmer foar it Fryske boekewikegeskink as oersetting. ‘Het is zo ontzettend belangrijk om mensen aan het lezen te krijgen. Zo wek je belangstelling voor het Friese boek.’

Hiel optimistysk foar de takomst fan it Fryske boek is er lykwols net. Safolle Fryske literatuer wurdt der net skreaun, is syn observaasje. ‘Ik denk dat het lastig wordt. Het beste perspectief voor het Fries is er als spreektaal.’

Der wurde yn in jier tiid yn it hiele lân sa’n 41 miljoen boeken ferkocht. In grut part is om wei te jaan. ‘Een boek is een ideaal geschenk, je geeft iets persoonlijks. Een boek is godzijdank een belangrijk onderdeel in onze cadeautraditie.’

Mei grut genoegen hat hy De zomer van 1927 fan de skriuwer Bill Bryson lêzen, oer it hichtepunt fan de ‘roaring twenties’ en it begjin fan de loftfeart mei Charles Lindbergh. ‘Dat vind ik mooi. Ik hou van historische boeken.’ Syn favorite romanskriuwer is Haruki Murakami. ‘Kafka op het Strand vind ik mijn mooiste boek.’ En de glimkes kamen by it lêzen fan de columns fan Kees van Kooten yn it boek Sterk Verdund.

Begjin 2019 folget der wer in missy nei Nepal. ‘Het is er bijna gesloten gebied, er mogen amper toeristen komen. Als je daar komt, leer je weer de wijsheid van de oude fiets. Je moet ertoe doen. Er zijn zoveel goede doelen, daar kun je veel betekenen. Het zijn de mooiste ervaringen.’

‘Ik geniet ongelooflijk van het leven’, konstatearret Peek. Hy seit it mei relativearring. ‘We leven in zulke gouden jaren, we hebben het zo goed met elkaar.’ Hy is ûndernimmend, sa hat er altyd west. Fan alles hat er by de ein hân. In âlde stienbakkerij hat er opknapt, in garnalekotter. ‘Het kostbaarste wat je hebt is tijd. Doe er wat mee in je leven. Je moet wel zorgen dat het je eigen feestje wordt.’

(Earder ferskynd yn de Moanne nûmer 7, 2018)

Het bericht Boekeman mei in missy verscheen eerst op de Moanne.

BAUKJE ZIJLSTRA – 

Takom jier (2019) is it 25 jier ferlyn dat Lida Dykstra har debút, Sjoerd Stiensma syn reis troch de tiid, útkaam. Underwilens binne meardere planken yn har boekekast fold mei eigen titels, mar wa’t har oan ’e hân fan dy titels yn it hokje ‘berneboekeskriuwer’ stopje wol, is by har oan it ferkearde adres.

Skriuwe is har wurk, dat as se gjin ôfspraak bûten de doar hat, sit Lida Dykstra moarns om healwei njoggenen yn har wurkkeamer achter har buro. Dan skriuwt se oant in oere as tolve, en middeis tusken ien en trije wer. Doel is sa’n tûzen wurden per dei te skriuwen, dan hat se de put der oer it algemien wol út. It is mei tanksij dy dissipline dat se wilens sa’n tachtich boeken op har namme stean hat, sawol útjeften yn it Frysk as yn it Nederlânsk, fan in dichtbondel en AVI-lêsboeken oant romans en ferhalen foar bern en folwoeksenen.

Dat lêste rekket fuort oan in punt dat Dykstra graach meitsje wol: wat har oangiet is it ûnderskied tusken literatuer foar bern en foar folwoeksenen totaal net relevant. ‘In soad minsken wolle boeken en skriuwers it leafst yn in hokje stopje: dit is foar bern, dat foar folwoeksenen, dit foar jonge bern, dat foar âldere bern. Der binne sels minsken dy’t, mei de bêste bedoelingen, dingen sizze lykas: “Dat ferhaal datst foar de Rely skreaun hiest, dat fûn ik sa prachtich, do soest wol in roman foar folwoeksenen skriuwe kinne.” Krekt as soe dat in stapke heger wêze, en it skriuwen foar bern makliker, mar sa wurket it hielendal net. Boppedat: watsto lêze kinst en wolst, hinget net allinnich fan leeftiid ôf. Der kin in wrâld fan ferskil sitte tusken sawol folwoeksenen as bern fan deselde leeftiid, wat lêsfeardigens en ynteresses oangiet.’

Yngeand ûndersyk
It is dan ek net ferwûnderlik dat der foar Dykstra gjin ferskil sit tusken it skriuwen foar bern en dat foar folwoeksenen, of it soe al yn de tematyk sitte moatte, lykas by har roman Ik, Anna, oer de leafde tusken Anna van Hannover en Willem IV. Yn alle gefallen binne fersoarge taalgebrûk, in spannend en goed opboud ferhaal, kontrolearre feiten en in libbene fantasy ûnmisber. Ideeën sudderje soms jierren, en in part fan har boeken begjint mei yngeand ûndersyk, faak op it gebiet fan (keunst)skiednis. Ek al is se sels ôfstudearre as keunsthistoarikus, meastentiids lit se har boeken ek noch neilêze troch spesjalisten op in bepaald gebiet, om te tsjekken oft alle details wol klopje.

‘As ik in ûnderwerp ha, begjin ik altyd earst mei my yn te lêzen, ûndersyk te dwaan en oantekeningen te meitsjen. Troch deroer te lêzen, krij ik ideeën, foarmje har boustiennen dy’t op ’en doer op harren plak falle, der ûntsteane ferhaallinen en karakters wurde ynfold. Mar it begjint altyd mei in “keale tiid”, en dat is soms wol ferskriklik. Yn de rin fan ’e jierren is de eangst foar it wite papier net minder wurden. Oaren moatte my der bytiden fan oertsjûgje dat it wol goed komt, dat ik troch dy “keale tiid” hinne komme sil en dat alles úteinlik op syn plak falle sil.’

Hoe fier’t dat ûndersyk bytiden giet, lit Dykstra sjen oan ’e hân fan Wenje yn in skilderij, oer de skilder Lawrence Alma-Tadema, skreaun fanút it perspektyf fan syn âldste dochter Laurence. Foar dat boek hat se nei Londen west, om mei eigen eagen it plak te sjen dêr’t eartiids de skilder syn hûs, Townshend House, stien hat: watfoar âlde beammen steane dêr noch, hoe soe it útsicht west hawwe? Fierders hat se it pân besocht dêr’t it gesin dêrnei wenne hat, en Leighton House, it hûs fan skilder en freon Frederic Leighton, mei in hal yn Arabyske styl: mozaïken yn pauwekleuren en in fontein dy’t wol fjouwer meter heech spuitet.

‘Foar skilders en oare stjerren út dy tiid wie har hûs ek letterlik in fisitekaartsje. It wie bedoeld om yndruk te meitsjen en by te dragen oan it prestiizje fan de skilder. Alma-Tadema hie alle moandeitemoarnen “iepen hûs” foar de parse, en ek soirées foar keunsthannelers en -keapers en oare minsken út de high society, dy’t dan syn hûs en wurk besjen koene en fragen stelle koene. En hy hie faak ferskillende útfieringen fan syn wurk, fan in goedkeape print om fuort te jaan oant in oaljeferfskilderij foar wa’t dat betelje koe. Hy hie absolút each foar pr en marketing.’

Feiten en ferbylding
Omdat it skriuwen fan Wenje yn in skilderij, yn opdracht fan it Fries Museum, parallel rûn oan it meitsjen fan de tentoanstelling oer Alma-Tadema, wie in hiel soad ynformaasje earst noch net foarhannen. Lokkich koe se de catalogue raisonné – mei in beskriuwing fan al it wurk fan Alma-Tadema – op usb-stick krije, en dat hat fan ûnskatbere wearde west. ‘Myn boek is eins om de feiten hinne ploaid. Ik haw presys útsocht wannear’t Alma-Tadema mei hokker wurk dwaande wie: wannear hat er it skilderij makke mei syn beide dochters derop? Wat stie der op syn skildersezel op it stuit dat der in skip ûntplofte op Regent’s Canal, wêrtroch’t syn hûs skansearre rekke? Wat hong der by de keunsthanneler Gambart oan ’e muorre doe’t se him opsochten yn Nice?’

Sa hat Dykstra ek útfûn wa’t Laurence (de âldste) en wa’t Anna (de jongste dochter) wie, want ynearsten wie dat net hielendal dúdlik. Der waard yn guon boarnen fermeld dat op it skilderij This is our Cornerit famke op ’e foargrûn, mei it ljochtere hier, de âldste wie. Dat wie wol wat in teloarstelling foar Dykstra, dy’t in hiel oar byld fan it âldste famke yn gedachten hie. Mar doe’t se fierder op ûndersyk útgie, kaam se derachter dat it ek net kloppe. Op in skilderij dat Ellen Epps – de skoansuster fan Alma-Tadema – ek fan de beide famkes makke hie, like it al sa te wêzen dat de donkerhierrige de âldste wie, en doe kaam der ek noch in foto boppe wetter, út it foto-album fan de Tadema’s, dêr’t út bliken die dat Dykstra har gefoel kloppe. It draaide der sels op út dat it Fries Museum har noch in kear belle om te freegjen hoe’t dat no krekt siet mei dy beide dochters.

Net binnen de linen kleurje
It binne altyd moaie mominten as bliken docht dat dingen dy’t Dykstra sels betocht hat, ek echt sa binne. Dan docht sawol de kennis fan it ûnderwerp as de krêft fan de ferbylding fertuten. Dat is ek ien fan de dingen dy’t se besiket oer te bringen yn har wurk as Skoalskriuwer: brûk dyn ferbylding, dan is alles mooglik. Der is safolle mear te belibjen as ‘hoe’t it no ienkear is’, do hoechst net binnen de linen te kleurjen. Dan barre der soms hiel moaie dingen, lykas by dat jonkje fan seis, dat ûnder it tekenjen foar him út preuvele: ‘Ik teken drie zonnen, dat mag, want het is fantasie.’ Of dat famke fan sân, dat yn in steapel boeken oan it sneupen wie en ynienen tsjin har freondintsje sei: ‘Ik fyn dit in goeie begjinsin, wat tinksto?’ Dykstra: ‘Kinst as Skoalskriuwer echt in ferskil meitsje, kinst bern neitinke litte oer boeken en oer de wrâld. Bern freegje al gau, as se sels in ferhaaltsje skreaun ha, oft it “sa goed” is, mar it giet net om goed of ferkeard. Kinst wol sjen litte oft it op in oare wize ek noch better of moaier kin. Helje it bêste út dysels, dan is it altyd goed.’

Sels wie Dykstra in bern mei in soad ferbylding. Se hat in goed ûnthâld, dat har earste oantinkens binne al fan doe’t se in jier as twa, trije wie. Sa wit se bygelyks noch de earste kear dat se har eigen skaad seach. Se tocht dat se ien of oar raar mantsje oan ’e fuotten hingjen hie en wie deabenaud. ‘Dat is dyn eigen skaad,’ besocht har broer har gerêst te stellen. Mar se wist net wat ‘skaad’ betsjutte: pas doe’t hy har útlei hoe’t dat krekt wurke, en har sjen liet dat hy ek in skaad hie, wie dat in gerêststelling. Of dy kear dat se op in stoel klom, om te witten te kommen hoe’t de wrâld derút sjen soe as se like grut wêze soe as har mem, hoe’t it perspektyf dan feroarje soe. Of de earste kear dat se in reinbôge seach: ‘Mem, mem, allegear prachtige kleuren oan ’e loft!’ Se tocht dat se in wûnder seach, mar mem sei: ‘O, dat is in reinbôge,’ krekt as wie dat neat bysûnders. Sa kin se noch wol eefkes trochgean, de wrâld wie foar har in ûnútputlike boarne fan wûnderbaarlikens, en dat is eins nea feroare. Ek as folwoeksene bliuwt se nijsgjirrich nei alles om har hinne, oft it no de natuer is of hoe’t minsken yn de âldheid libben. Dat is lykwols wat in soad folwoeksenen ferlern hawwe: de ferwûndering, it fermogen om de wrâld oars te sjen as ‘hoe’t it no ienkear is’.

Ienheid
Wat neffens Dykstra yn boeken de ferbylding stypje kin, is ienheid fan tekst, byld en foarmjouwing. ‘By gruttere projekten fyn ik it belangryk om, nei it ynleverjen fan it manuskript, ek mei de yllustrator en foarmjouwer om ’e tafel te sitten, sadat ik oanjaan kin wat my foar eagen stie by it skriuwen, en sy oanjaan kinne wat harren foar eagen stiet. As it goed is follet dat inoar oan, it moat inoar fersterkje.’ Dat is bygelyks hiel moai slagge yn De weddenskip, in boek wêrby’t se har ynspirearje litten hat troch de Edda. De trije ferhaallinen binne yn it boek werom te finen yn read, swart en goud. Wêr’t se ek hiel bliid fan wurdt, is de jugendstileftige foarmjouwing fan De huodsjes fan Mata-Hari: ‘Op de skutblêden hat yllustrator Natascha Stenvert Fryske pompeblêden skildere dêr’t in lotusblom út groeit. As ik soks sjoch, krij ik pikefel. Der is in pagina mei de kontaktadvertinsje fan MacLeod – Mata-Hari’s lettere man – yn de marzje, wêrby’t de hiele krantepagina as eftergrûn brûkt is; ik haw my trouwens noch blau socht om dy krante yn Delpher werom te finen, trochdat de datearring fan dy advertinsje yn in boarnefermelding net kloppe. Dan noch alle details dy’t Natascha betocht hat foar it foarplat: elke hoed mei in bypassende eftergrûn, de ferbylding fan “in orchidee tusken de hynsteblommen” – lykas in klasgenoatsje Greetje Zelle neamde – en sa kin ik wol trochgean. Mar ek oarsom: as dat foar de foarmjouwing nedich wie, haw ik der sels wol sinnen úthelle, om alles krekt passend te meitsjen.’

Dit ynterview stie eader yn ‘de Moanne’ nûmer 7, 2018

Het bericht Fuort mei it hokjetinken verscheen eerst op de Moanne.

KAREN BIES – 

M. hie op tafel Suske en Wiske-albums lein mei in auto foarop, lykas ‘De Sprietatoom’ en ‘De Zingende Zwammen’. Dêrneist in plysjeauto fan Playmobil. Dochter waard santjin jier en ús kado wie rydlessen. Har measte freonen wiene oan ‘e gong of hiene it rydbewiis al. Mar sy hie in pear moanne nei har jierdei noch net belle mei in rydskoalle. It auto’ke stie yn de finsterbank, de plysje mei syn plestik glimke wie har geheugensteuntsje en har kwelgeast.

Se fûn it spannend. Dat riden, mar dat beljen ek. As ekskús brûkte se ‘dat ynstrukteurs warskynlik de telefoan net opnimme as se oan it wurk binne’. Mar ik sei dat dy ommers altyd neist de bestjoerder sitte.

Op ynternet socht se in pear rydskoallen yn ‘e buert op. Wat is dat dochs foar trend om dyn bedriuw allinnich in foarnamme te jaan? ‘Rijschool Niek’ of ‘Jaantsje’. Ik wit net, mar by ‘Westra’ of ‘De Bruin’ leau ik earder dat de ynstrukteur teminsten séls in rydbewiis hat.

It siet har net mei. De earste rydskoalhâlder wist net wêr’t Aldegea lei. Sa’n ien falt fansels fuort ôf. Nûmer twa sei koartôf dat er gjin tiid hie om te beljen, omdat er yn ‘e auto siet! Se moast mar maile. Nei in wike stjoerde de rydskoalle in berjochtje werom: de ynstrukteur lei yn it sikehûs mei in hertoanfal.

De folgjende rydskoallehâlder helle har yn wylst er achter it stjoer oan it appen wie. De lêste kear dat se it der op weage hearde ik har sizzen, hiel fatsoenlik: ‘…en ik wil graag rijlessen van u.’ Mar se hie in ferkeard nûmer draaid en se krige in hiel ferfelend antwurd.

Se hat no al in pear wike net belle. Ik snap dat wol.

Myn rydynstrukteur hjitte Bootsma. Hy joech my les yn in diselauto en tegearre sukkelen wy de dykjes ôf, fan Ketlik nei Rottum oant Vegelinsoard. As wy oer it Fok op it Hearrenfean kamen, moast ik fileparkeare by de sigareboer. Dêr helle Bootsma in doaske sigaren en dan rieden wy wer fierder. Mei it rút iepen smookte hy in sigaar, wylst hy my lûde ynstruksjes joech en goeiedach sei tsjin heal Hearrenfean. Ik ha myn rydbewiis yn ien kear helle. It is no twaëntritich jier letter en ik bin der noch. Soe Bootsma der noch wêze? Sa ja: kin myn dochter jo belje?

Dizze kollum ferskynde earder yn ‘de Moanne’ nûmer 1, 2019

Het bericht Bootsma verscheen eerst op de Moanne.

FREDDIE SCHELTEMA – 

Wiebe Kaspers is drok dwaande yn de studio. Hy, sjonger, toetsenist en ferskeskriuwer fan de band WIEBE, leit de lêste hân oan de nije cd: Y. Lokkich hat er tiid foar in petearke. En dêrom sitte we yn syn hús/oefenromte, in the middle of nowhere tusken Ljouwert en Weidum. De kofje is sterk en de houtkachel stiet te loeien.

Wiebe, it nije album is hast klear. Fertel it ferhaal fan dizze cd.

Oardel jier lyn is ûnferwachts myn freondinne by my wei gien. Dat útelkoar gean wie in enoarme klap. De pine fan dy skieding sette ik om yn tekst en ik begûn te skriuwen oer de leafde. Dat wie nij foar my, want ik skreau eins nea oer de leafde. Ik fûn dat net sa’n ynteressant ûnderwerp. Lovesongs fûn ik in soad drokte om neat. Mar at ik leafdesfertriet hie, dan sette ik de plaat op fan Grof Geschut mei pynlike ferskes en dat wie hiel genêzend. Lekker lûd en dan meibrulle.

En al skriuwend kaam ik derachter dat ik net oer leafdesfertriet sjonge woe, mar oer de ferwurking fan dat fertriet. Sis mar: de rouferwurking. En yn dat proses ha ik alles fan my ôfskreaun. Ik wit net at dat de bêste metoade is om der wer boppe-op te kommen, mar sa ha ik it dien. It skriuwen die my goed, mar ik tink dat ik te min lilk west ha. Ik haw eins hielendal net lilk west. Ik wie de begripende jonge. Ik kaam te min foar mysels op. Dochs hoopje ik dat de harkers fan it album dy’t deselde pine ha, dêr wat oan hawwe.

Dat is wat de teksten oanbelanget, en muzikaal ha ik in soad tiid stutsen yn de melodyen. Ik woe diskear 100 prosint tefreden wêze oer de melodyen. Ik leau dat dat my slagge is. De muzyk is ek tagonkliker as op ús earste cd, Delta.

De albumtitel is: Y. In nijsgjirrige titel. Wat sit dêrachter?

It hat meardere betsjuttingen. Y is trije streepkes. Dy streepkes stean foar alle trije leden fan de band. En at je Y op syn Ingelsk útsprekke is it: why. Wêrom.

Wêrom ha jim in cd makke? Cd’s wurde hast net mear ferkocht. It is dochs in stik makliker om de muzyk op Spotify of iTunes te setten.

Ik wol graach wat konkreets yn hannen ha. Muzyk op Spotify kinne je belústerje, mar dêrnei is it fuort. Ik wol wat taastbers ha. En ik kin myn kreativiteit dêryn kwyt. Us foarige cd siet yn in trijehoekige hoes, dizze kear dogge we it yn boekfoarm. Kim Hunnersen is de foarmjouwer en it wurdt útjûn troch de Afûk.

Yn it boekje komme de teksten twatalich, yn it Frysk en it Ingelsk. En der is romte yn it boek om sels ek dingen yn te skriuwen. Dus it is mear as in cd útbringe. Us earste klip wie in 360-graden-klip. Dat wie noch noait dien yn Fryslân. It moat wat nijs wêze en krekt efkes oars. Dat fyn ik in útdaging. Ik ha it der drok mei, want ik wol oeral myn ynbring yn ha en de kontrôle hâlde. Dêr komt by: it is myn ferhaal en ik ha it sa yn ’e holle. Dêrom doch ik alles graach sels.

Mar de cd komt ek op Spotify en iTunes fansels.

WIEBE is in trio dat neist dy bestiet út Daan Slagter op drums en Florian den Hollander op bas. No is in trio net útsûnderlik yn de popmuzyk, ik neam Cream, Muse en The Police, mar dat binne bands mei gitaar. Jimme binne in trio mei drums, bas en piano. Is dêr in reden foar?

Gitaren binne net ferbean, mar ik ha altyd spul mei gitaristen. At wy mei ús trijen spylje, fiel ik my hielendal frij. Ik kin de harmonyen dwaan dy’t ik wol. Wy, de band WIEBE, binne goed op elkoar ynspile. De bassist, Florian, fielt my perfekt oan. Dy wit suver fan tefoaren al wat ik dwaan sil. Mei in gitarist derby moatst alles fêstlizze. Ik spylje sa no en dan mei Syb van der Ploeg. Hy hat in gitarist derby en dan ha ik altyd it idee dat ik my ynhâlde moat. Ik ha gjin romte en kin dan net ymprovisearje. Boppedat ha je mei mear muzikanten ek mear mieningen.

Brûke jimme ek gastmuzikanten op dit album?

Noch net, mar ik moat noch ien nûmer skriuwe en at je in konsept-album meitsje oer de leafde moat der eins ek in frou by. Yn dat noch te skriuwen ferske komt de leafde sels oan it wurd yn de persoan fan myn eks-freondinne. Wy ha in tiid lyn in telefoanpetear hân en it wie krekt as spruts de leafde tsjin my. It fielde as woe de leafde my beskermje. En ik tocht, it is moai dat dy leafde in stim kriget. Ik moat dêr noch in sjongeres foar strikke.

Ha jim in producer of mikse jim sels?

Nico Outhuijse (drummer fan De Kast) is ús producer. Wy nimme ek by him yn de studio op. Dat wol sizze: alle drum-, sang- en baspartijen. De pianostikken ha we opnaam by Anne Sollie. Dy man hat it baptistetsjerkje yn Jirnsum kocht en dêr stean wol tsien fleugels. En dat tsjerkje hat in prachtige akoestyk.

Wat binne dyn muzikale helden?

Dat is toch wol Joe Jackson. It skynt in tiran te wêzen yn de band, mar elke plaat dy’t hy makket is wer oars en hat in oar tema. Dat fyn ik sa knap. Mar ek Jeff Buckley en Peter Gabriel binne helden. Ik fyn sels fan de nije cd dat it wol wat liket op Gabriel. Yn myn jeugd ha ik in soad lústere nei Acda en De Munnik. Muzikaal miskien net geweldich mar tekstueel briljant.

In bepaalde perioade fûn ik Paul Simon en Phil Collins goed. Mar ek de emoasje yn de ferskes fan Bram Vermeulen pakt my. Ik kin genietsje wannear’t emoasje pynlik wurdt.

Ofrûne simmer siet ik yn ’e tún en hearde ik ‘Washing of the water’ fan Peter Gabriel en doe ha ik hiel lûd gûld. Ik bin eins in controlfreak, mar troch dy break-up fan myn freondinne is der in soad emoasje loskommen. Dat ha ik leard. Ik kin dêrom iderien advisearje: gean útmekoar!

Is WIEBE in demokratyske band of bisto baas?

Wy binne yn prinsipe in demokratyske band. Wy binne allegear baas. De ferskes komme fan my, mar arranzjearje dogge we mei ús trijen. Der sit foar my as skriuwer fansels in emosjonele wearde yn, mar se fiele goed oan hoe’t ik it ha wol. We komme der altyd út. Ik moat wol tajaan: ik krij faak myn sin. En at we der echt net útkomme, dan bemuoit Nico Outhuijse him dermei.

Do sjongst yn it Ingelsk en yn it Frysk. Fynst it net dreech om teksten yn ús memmetaal te skriuwen? Us taal hat safolle klanken.

Myn grutte foarbyld wat tekst betreft is Freek de Jonge. Hy skriuwt op rym en it metrum kloppet altyd. Dêrby gean de ferskes ek ergens oer. Sa besykje ik yn it Frysk te skriuwen. Somtiden bin ik moannen dwaande om de tekst perfekt te krijen en at it dan toch net slagje wol, dan gryp ik nei it rymwurdboek. Ik fyn Frysk in fijne taal om yn te skriuwen.

Is der al in promoasjetoer útstippele?

Op it nije album stiet ien nûmer dat we miskien as single ek yn it Deensk útbringe en dêrom dogge we oankommende simmer in lyts toerke yn dat lân. Yn april komt de earste single út. Ein maaie folget de twadde single. Miskien bringe we dy út yn trije ferskillende ferzjes: yn it Ingelsk, it Frysk en it Deensk.

Septimber moat it album yn de winkels lizze en yn it neijier gean we op toernee. Hoefolle shows we dogge is noch ûnwis. De minsken moatte de site www.wiebe.numar yn ’e gaten hâlde.

It album Y is hast ôf. Binne der alwer nije plannen?

De plaat moat noch perst wurde, mar hiel stikem tink ik al oan wat nijs. Dat sil ek wer in konsept-album wurde. In plaat mei ien tema. Wat dat wurde moat, dat wit ik noch net.

Dit ynterview is earder ferskynd yn ‘de Moanne’ nûmer 1, 2019

Het bericht ‘Ik kin genietsje wannear’t emoasje pynlik wurdt’ verscheen eerst op de Moanne.

BAUKJE ZIJLSTRA – 

Wylst se yn har foarige proazawurk, de ferhalebondel In Jikse-libben, noch frij ticht by de werklikheid bleau, yn wurden besocht te fangen hoe’t dy werklikheid en de persoanen dêryn west hiene en wat der bard wie, stiet De parallaks in stik fierder fan de skriuwster sels ôf. Yn dy sin is De parallaks mear fiksje: se hat der folle mear sels by betocht, sawol yn omjouwing en sitewaasjes as wat de personaazjes oangiet, dy’t no folslein optocht binne. Lykas har eardere kollega Piter Boersma by de Fryske Akademy tsjin har sei: ‘Moatst mear fabulearje en dan komt it der fansels wol yn!’

De parallaks is opset om de libbens hinne fan trije lesbyske froulju fan ferskillende leeftiden, en lit oan ’e hân dêrfan sjen hoe’t de maatskippij yn de ôfrûne desennia foar harren feroare is, wat de ferskillen binne per generaasje en hoe’t harren libbens derút sjogge. Wa hearde by de foar- en wa by de achterhoede yn it ûntdekken fan wat it foar dyn eigen libben betsjut ast derachter komst datst as frou fan froulju hâldst? De trije froulju reizgje wol mei-inoar op, en komme inoar tsjin yn it deistich libben, mar tagelyk belibje se yn dat deistige libben alle trije ek wer hiel wat oars. In yllustraasje fan Johan Dijkstra sette Spoelstra, doe’t se mei in stik oer libben en wurk fan Janneke Ratsma dwaande wie, op it spoar fan ’e titel. Yn it Frysk Mearkeboek fan Janneke Ratsma stiet nammentlik in tekening fan keunstner Johan Dijkstra, mei dêrop minsken yn in belslide dy’t oer de snie lutsen wurdt, wêrby’t de moanne mei harren liket op te reizgjen: de parallaks.

De ferivige natuer
Alle trije de froulju yn de roman binne allinnich en op harrensels weromsmiten, mar wol troch hiele ferskillende oarsaken, nammentlik de dea, in ferkearing dy’t útrekke is en in partner dy’t op reis giet. Spoelstra: ‘Dêrby wie it foaral myn bedoeling om in sfear del te setten.’ It plak Liens en omkriten, yn it bûtengebiet fan Ljouwert, is foar alle trije in soarte fan thúshaven, in basis, en ek It Amelân komt gauris werom. Minusjeus en ynkringend wurdt beskreaun hoe’t op dy ferskate plakken in dei ferrint en de natuer him ûntjout, fan rûchwei ein maart oant ein septimber. Spoelstra: ‘Ik hie by it skriuwen oan it begjin fan elk haadstik set hoe let de sinne opkaam en hoe let er ûndergie. Ik hold by wannear’t wat bloeide, en dat fiif simmers lang. De seizoenen ferrinne ek lang net altyd gelyk fansels. Op in stuit tocht ik bygelyks: bloeit dat piipkrûd no noch?’

Dat falt op oan sawol de roman as de dichtbondel: al dy moaie Fryske wurden foar blommen en planten, fûgels en oare bisten. ‘Dat haw ik oerholden fan doe’t ik myn masterskripsje oer Simke Kloosterman skreau. Sy skriuwt ek in hiel soad oer de natuer, wannear’t alles bloeit en sa, en ik fûn it moai om te lêzen dat der hûndert jier lyn ek katsjes yn ’e wylgen sieten bygelyks. Dat binne de dingen dy’t altyd min ofte mear itselde bliuwe. Alhoewol’t júst it lânskip ek ien fan de dingen is dy’t yn de ôfrûne tiid hielendal net itselde bleaun binne, dus dat is wol wat tsjinstridich.’

Plak as middelpunt
Sa binne der mear dingen dy’t grutte feroaringen meibrocht hawwe, lykas it opheffen fan de gemeente Ljouwerteradiel, dy’t sûnt 1 jannewaris 2018 ûnder de gemeente Ljouwert falt. Dat barde sa’n bytsje parallel oan it skriuwproses fan sawol de roman as de dichtbondel. Yn Wij yn ’e draaimûne is dêr sels in hiel skift oan wijd: Ljouwerteradiel is.

‘Doe’t oankundige waard dat Ljouwerteradiel yn Ljouwert opgean soe, liet dat my earst frijwat ûnferskillich. Mar doe’t it ienkear safier wie, tocht ik wol: ferdoary. It jout in gefoel fan kealslach, ik hie leaver ynwenner fan in plattelânsgemeente bleaun, mei in gemeentehûs dêr’t de minsken dy kenne. No stiet it allegear wat fierder fan dy ôf, sawol letterlik as figuerlik. Dat fyn ik spitich. Ik wol graach in rol ferfolje yn myn eigen plak, in bydrage leverje. Sa wurkje ik bygelyks al mear as tsien jier mei oan de doarpskrante.’

Minderheid
‘Ek oan de Fryske literatuer woe ik graach wat bydrage. Ik folge it altyd wol. De literatuer wie ek tichtby, mei skriuwende doarpsgenoaten en de iepening fan ’e Sutelaksje alle jierren yn Stiens. En dan tocht ik: dat wol ik ek. Mar dêr moatte je dan wol oan ta wêze. Dat hat wol oant myn fjirtichste ta duorre. Ik wurkje as skriuwer wat op it snijpunt fan ’e Fryske en de lesbyske of queer-literatuer, hoe’tst it mar neame wolst. Dat komt wer werom yn de titel fan de roman: de parallaks slacht op it parallelle, mar foaral ek op: út watfoar hoeke wei sjochsto de dingen, út watfoar perspektyf wei, binnen of neist de mainstream? Of sa’t it yn de roman omskreaun wurdt: “Wat mei jin liket op te reizgjen makket yn werklikheid syn eigen beweging of stiet stil yn ’e fierte.” Dat besef fan it neist de mainstream te libjen kin al troch hiel lytse dingen feroarsake wurde. ‘Gatske en ik binne al tritich jier byinoar, mar soms by it yn ’e kunde kommen mei nije minsken is it ynienen wer in item hoe’t je it krekt beneame, net iens sasear foar ússels, mar wol foar oaren. Bin ik har frou? Dat brûke wy sels sa net. Har freondinne? Har partner?’

Sa’n tweintich jier ferlyn wie Spoelstra noch wol optimistysk oer hoe’t de wrâld him ûntjaan soe foar lhbt’ers, dat it allegear stadichoan wol better wurde soe, mar de lêste tiid is se dêr net mear sa wis fan. ‘Der binne positive ûntjouwingen fansels, jongeren binne der foar harsels hieltyd earder út, mar der binne ek negative ûntjouwingen. En bliuwst dochs faak the odd one out. Watsto fierders allegear ek wol of net bist, silst altyd in minderheid wêze. Skriuwen hat foar my ek de funksje fan it dochs sjen litten fan wat je belibje yn it deistich libben en ek hoe’t je dat belibje. Dat wie sa yn In Jikse-libbenen dat is wer sa yn De parallaks. In ferskil tusken beide boeken is wol dat De parallaks mear oer sosjale en maatskiplike akseptaasje giet, wylst In Jikse-libben mear oer selsakseptaasje gie. By it útkommen fan In Jikse-libben krige ik ek reaksjes fan minsken dy’t har dêryn werkenne koene, en dy’t bliid wiene dat ik dat skreaun hie, én dat ik it yn it Frysk skreaun hie. Dat makket my dan ek wer bliid.’

Ferlies en fierder
In oar wichtich tema yn sawol dichtbondel as roman is dea en ferlies. ‘De ôfrûne tsien jier ha ik in soad minsken troch de dea ferlern; dat wjerspegelet him wol yn myn wurk. In oeuvre groeit mei in libben mei, sizze se dan. No’t ik âlder bin ferlies ik mear minsken, mar eigentlik begûn dat al mei it ferstjerren fan in maat fan my dy’t op syn santjinde troch in ûngelok omkaam. Foar myn gefoel wie myn bernetiid doe foarby. Koarter ferlyn is ús heit op syn ienennjoggentichste ferstoarn – dat is it ûnderwerp fan skift trije fan de dichtbondel: It heitejier– mar ek in maat fan myn eigen leeftiid. Dat fielt dochs oars, it fertriet dêrom is ek oars. It relativearret alles hiel bot en dêrút wei geane je dan wer fierder.’

De parallaks. Utjouwerij Afûk, €16,50

Wij yn ’e draaimûne. Utjouwerij Afûk, €12,50

Dit ynterview stie earder yn ‘de Moanne’ 1, 2019

Het bericht In eigen plak op ’e wrâld verscheen eerst op de Moanne.

JAAP KROL – 

Freedtemiddei, begjin maart. Ik bin op stasjon Deinum, in ferhege tegelstrook tusken Ljouwert en Harns. De trein hat my rêstich ôflevere en sil hjirnei noch sân kear spesjaal foar my stopje – izich kalm en op de sintimeter presiis.

Fierderop, op de krusing fan de Hegedyk en de Blessumerdyk, kletse twa skoaljonges. Echte pubers, sa te sjen: de ien hinget op de fytsstange, de oar leit yn it gers. As nei in kertierke chillen de wegen skiede, roppe se sa lang mooglik nei inoar, oant de wyn har de wurden ôfsnijt. Miskien ha se it oer in famke hân (Anita, Berber) en wolle se it leafst wat nei har roppe, soks hearre jo dan wol yn de trilling fan de stim. Mar dat komt krekt. Sa’n rop mei nammentlik net te neatsizzend wêze, mar ek net te klef, flot of lûd. Dus net te, mar ek net te min te. Guon pubers ha der alles foar oer om op in winerige freedtemiddei om trije oere hinne presiis it goeie te sizzen en wachtsje dêrom oant moandei.

Eefkes wat sifers, foar it folume. Stasjon Deinum telt 404 tegels yn de lingte en 10 yn de breedte, wat 4040 tegels makket. Om dy tegels hinne lizze 130 tegelrannen, dy’t wer op 130 blokken beton lizze. Oer de hiele lingte lizze 101 wite tegels, om en om oanlein tusken de grize. Se foarmje in stippelline, dy’t minsken warskôget net te ticht by de râne te kommen. Yn ’e midden fan it perron rint it dûbele tegelspoar foar de blinen. Ynklusyf noppetegels binne dat der 627. Op it perron stiet trije kear it boerd ‘Deinum’, dus dat kin net misse.

Foar de goeie oarder: by dy sifers is net de opgong teld (472 tegels, plus 8 reade leuningen) en ek net de trep fan grinttegels (8 stiks). Ik soe ek noch it tal spoarbylzen telle kinne, mar dy hearre net by it perron.

Al mei al in kreas stikje AutoCAD, dat perron fan Deinum. It moaiste perron is trouwens it eilânperron, dat je allinnich berikke kinne troch it spoar oer te stekken. Je binne al in bytsje fuort, wylst de trein noch komme moat. Je hawwe bygelyks eilânperronnen yn Akkrum, Grou-Jirnsum en Feanwâlden, stasjons dêr’t jo nei alle gedachten goed ôfskie nimme kinne, hoe treurich dat soms ek is.

As de jonges út it sicht binne, fytst in frou de Blessumerdyk op. Se beukt boppe it stjoer, om’t de wyn hurd is en de fyts net fuort wol wat sy fan him freget. Blessum is noch fier, it earste punt is de s-bocht yn de keale dyk. Dêrnei hopet se op wat moederaasje fan de krekt snoeide wylgebeamkes. Ik ha mei har te dwaan, mar ek mei mysels, om’t ik wit dat it byld fan dy ploeterjende frou ferdwynt. Yn ús kalkulearre, meganisearre en elektrifisearre wrâld komt oan alle geploeter ommers in ein. Ljouwert komt ek yn grutte kavels, lykas de nije keunstgersfjilden fan Deinum. It is dus net oerdreaun om te stellen dat ik sintimeter nei sintimeter oerlibbe wurde sil.

Dizze bydrage stie earder yn ‘de Moanne’ nûmer 1, 2019

Het bericht Perron 1 verscheen eerst op de Moanne.

SJOUKJE DE BOER – 

In stevige frou mei in grutte boezem. Tsjinoer har sit in meagere man mei tin hier en holle eagen. Sy nimt it wurd as de servearster freget wat it wêze mei. Sy praat ek foar him. As wied er dat ferleard. Har stim is skel en klinkt troch de romte. Him hearst net. De foarken krasse oer it board as it iten brocht is.

Ik bin út iten mei in freon. Wy sjogge om ús hinne. Steltsjes, troud, tinke wy. It praat tusken de grutte boezem en de holle eagen liket oer. Ferfeeld stoarje se foar harren út. De foarspelberheid dript fan it tafreel. Der is gjin ûntkommen mear oan. ‘De prik is út’e kola.’

In skrikbyld. ‘Freeslik’, sizze wy. Nee, dan leaver frij, en wy nimme noch ien en proaste op ús sels. Want sjoch ús no. Elk wykein leit iepen. Nimmen dy’t seurt of freget hoe let at wy thús komme en dan mei de eagen rôlet as it antwurd net oanstiet. Wy laitsje om ús sels en soms, al pratend, litte wy ús blik glydzje nei de tafel links fan ús.

Dêr, oan dy tafel, dêr’t de iennige fraach dy’t steld wurdt, giet oer it sâlt – oft der wol sâlt oer de ierpels sit. De man mei de holle eagen wol antwurdzje, mar it sâlt wurdt al royaal oer it board struid. Lykas yn de iepen wûne, want sy hat ek neat oan him, galmet it troch de saak.

Hy laket wat, lûkt wat mei de skouders. Pakt har hân en sy bedarret. Hy is it wend, sa liket it. As in sêne, al sa faak repeteard. Hy ken syn rol. En sy ek.

Nei in lêste bierke stappe wy op. Wy splitte de rekken en gean elk in kant op. De nacht yn. Ik rin de trep op fan myn wenning. Doch de ljochten oan. De kachel is út en de kjeld bekrûpt my. Ik lûk de kuolkast iepen. De leechte komt my temjitte.

Ik pak myn mobyl en scan de faakbrûkte nûmers. App mei J. Oft hy ek yn de stêd is. As lêste berjochtsje ik A. En it bliuwt oan alle kanten stil.

De tol fan lekker frij. Ik lit my op ’e bank falle. Ik lis myn hân op ’e leuning, mar nimmen dy’t ’m pakt. De jûn werhellet him en de grap oer de kola sûnderprik priuwt wrang. De stilte is net om oan te hearren. Ik soe der alles foar oerhawwe. No, op dit momint – in goed glês kola, sûnder prik.

Dizze kollum is earder ferskynd yn ‘de Moanne’ nûmer 1, 2019

Het bericht Kola verscheen eerst op de Moanne.

ANNE-GOAITSKE BRETELER – 

Skodholjend telt skriuwer en programmamakker Bart Kingma de jierren werom, om te berekkenjen hoelang’t er al foar Omrop Fryslân oan it wurk is. ‘Achttjinjier’, konkludearret er. Neist him sitsyn kompanjon: filmmakker Halbe Piter Claus. ‘Godsamme’, ropt dy ferheard, mar realisearret him dan dat er sels ek al alve jier ûnderweis is.

Se sitte tsjinoer my oan in fergadertafel fan de Omrop. Hiel wat oeren ha se al yn dit soarte keammerkes oan it sparren west yn harren gearwurking foar Skoaltelefyzje. Der sille wiidweidige diskusjes fierd wêze oer hoe’t se de jongerein fan Fryslân berikke moatte, hokker fertaalslach dêrfoar nedich is en hoe’t wy dêr – yn ’e wrâld fan de folwoeksenen – mei omgean moatte. No is it myn beurt om oan te skowen en út te finen at dizze mannen dêr in antwurd op klear hawwe.

‘Sex to the Max’
It duo Kingma en Claus stiet as in hûs. Dat mei ek wol nei hast tsien jier tegearre programma’s en searjes makke te hawwen. Wêr’t it betinken, skriuwen en regissearjen earder foaral in yndividueel proses wie, besochten Bart en Halbe Piter om dat ris mei syn twaen te dwaan. Dat slagge; harren debút, in dramasearje foar de earste en twadde klassen fan it fuortset ûnderwiis mei de namme ‘I.K.’, waard yn 2012 útstjoerd. Fiif jier lang gienen se op dy wize fierder. Hieltyd wikselen se de taken ôf. Dochs wie it skriuwen foaral Bart syn oandiel, wylst Halbe Piter him mear dwaande hold mei de regy.

It boek ‘Sex to the Max’ foarmet tegearre mei in floch-searje op YouTube, troch it Fryske famke Jennifer de Vries, de nijste oanwinst yn ’e rige fan produksjes dy’t de twa makke hawwe. It ferhaal draait om Max Wouda, in fyftjinjierrige puber dy’t ûndersyk docht nei seksualiteit yn it algemien en syn eigen ûntwikkeling dêryn yn it bysûnder. Max komt te ferstjerren en de hiele tadracht fan syn dea wurdt útsocht troch in floggende Jennifer. Neffens de makkers is it oerkoepeljende tema ‘groepsdruk’, en‘fanút dêr komme dan de pendanten “drankgebrûk” en “homoseksualiteit”’. Pittige ûnderwerpen dy’t hiel bewust sa útkeazen binne.

Neffens de makkers moat it ferhaal perfoarst oanslute by de belibbingswrâld fan de doelgroep, de tolve- oant fjirtjinjierrigen. Halbe Piter leit út oan hokker ûnderwerpen ik dan allegear tinke moat: ‘de pubertema’s: libben, dea, freonskip, dat soarte dingen’. Harren ynspiraasje helje se foaral út eigen ûnderfining en ‘research’. Se sjogge werom nei de eigen pubertiid, mar sykje ek nei uteringen fan hjoeddeiske jongeren. Dy fine se foaral yn ’e online-wrâld; en dus sitte Bart en Halbe Piter gauris foar de flochs fan YouTube-stjerren lykas Monica Geuze en Enzo Knol.

Ik freegje harren at se ek romte oerlitte foar de jongerein om mei te praten oer de opset fan nije produksjes. Se fertelle my dat se pas ûnder it filmjen en nei it ferskinen fan de projekten direkt kontakt lizze mei de doelgroep. Ik sjoch wat kritysk en dat sinniget Halbe Piter net: ‘De fraach suggerearret dat de doelgroep wit wat se sjen wolle. Mar de doelgroep wit allinnich wat se sjen wolle as se wat sjoen ha.’ It giet der dan ek om, sa stelle se, dat sy in autentyk ferhaal bringe. Dat is de betingst foar sukses by de Fryske pubers. Mei harren lêste projekt ha se dat dien troch in eigen Fryske ‘influencer’ te bouwen. Jennifer dus, dy’t neffens de mannen in gat yn ’e merk follet.

‘It wurket as in tierelier. Bern sjogge massaal’, seit Bart. In grutte feroaring yn fergeliking ta harren eardere wurk is dat se foar it earst it platfoarm wêrtroch’t se de ‘kontint’ by de pubers krije kinne, ferbrede hawwe: ‘We binne net mear ôfhinklik fan de poartewachter dy’t de dosint hjit’. Trochdat de doelgroep sels direkt tagong krije kin, fia YouTube, Instagram, WhatsApp of Facebook, binne de makkers net mear beheind ta de trije kertier Fryske les yn ’e wike om harren produksjes by de pubers út te setten. Drege technyske taal moat my oertsjûgje: se hawwe in ‘online’, ‘multymediale’ en ‘transmediale’ ‘storyworld’ makke. Mei as doel, sa formulearret Bart, ‘in wrâld foar de jongerein dêr’t se yn stappe meie wannear’t se wolle, hoe’t se wolle en mei de yntinsiteit dy’t se wolle’.

Foar it grutste part binne de pubers dêr posityf oer, fersekerje de makkers. Fan ’e oare kant, jout Bart ta, is krityk jaan ek lestich, want ‘se kenne ús fansels ek net. ’Hy bedoelt dêrmei dat de bern it team fan makkers en spesjalisten achter de protagonisten – sawol fanút de GGD as fanút it lêsbefoarderingsprojekt ‘Lês No!’ – net sjogge. Neffens Halbe Piter is dat presys de bedoeling; alle uteringen moatte yn prinsipe ‘character-driven’ bliuwe. Dat is in bewust keazen strategy. De echtheid fan bygelyks flochster Jennifer ropt op ta fragen, sawol online as offline, wêrtroch’t de pubers mei-inoar yn diskusje gean. ‘En kommunikaasje is no krekt datjinge wat in taal helpt. Dus asto Frysk ûnderwiist mei it idee fan “wy wolle dat se Frysk leare”, dan moatst wat mei aksje-reaksje.’

Folsleine Fryske wrâld
Yn ’e wrâld fan Max en Jennifer kinne lestige universele libbensfragen yn it Frysk besprutsen wurde. Korrekte grammatika of perfekte sinsbou binne, krekt as yn de echte puberwrâld, fan minder belang as de oerdracht fan it ferhaal. ‘It makket dy bern net in fuck út as Jennifer de tiidwurden omdraait,’ seit Bart, ‘dat ynteresseart se echt gjin reet,’ fult Halbe Piter oan, ‘dy fine it gewoan leuk as in famke wat spannends meimakket.’

De bern sjogge der thús nei, yn harren frije tiid, en prate der op skoalle oer. Dat is it hiele idee fan ‘flip-the-classroom’, wêrmei’t Bart en Halbe Piter de dosint romte biede wolle, sadat de beheinde tiid op skoalle foar oare Fryske lesdoelen brûkt wurde kin. Halbe Piter hat in dúdlik stribjen: ‘We moatte ôf fan it idee dat Skoaltv allinnich foar yn ’e skoalle is. Wêrom soe edukative kontint allinnich yn ’e skoalle moatte? Wat is dat foar ûnsin-idee? Dat is dochs hielendal net fan dizze tiid. Wêrom moatte wy dy dosint sa op ’e nekke sitte? Dy ha it al drok genôch mei fan alles en noch wat.’ Dochs binne der guon dosinten Frysk dy’t it materiaal fan de beide mannen net brûkber fine. Fanwegen de heftichheid fan de tematyk as fanwegen it gebrek oan geef Frysk taalgebrûk yn ’e flochs. Hieltyd fernim ik al in spanningsfjild tusken de ferskillende partijen dy’t harren bûge oer Fryske lesmetoaden en de ynhâld dêrfan.

Ik besykje reaksjes los te krijen by de twa mannen, mar wêr’t Bart sa no en dan laitsjend mei syn fingers op ’e tafel trommelet, as wachtet er op it geskikte momint, kapt Halbe Piter my fuortendaliks ôf: ‘It is heilleas om it tsjinoer inoar te setten’, byt er my ta. De Skoaltv-makkers meitsje dúdlik dat se de dosinten júst hiel goed begripe kinne. De boarne fan de diskusje giet nammentlik om de ferantwurdlikheid dêr’t de bûtenwrâld de dosinten Frysk mei opskipet.

Bart en Halbe Piter wolle graach de dosinten fasilitearje en ferrykje mei harren materiaal, ‘mar’, seit Bart, ‘op it momint dat it tinkkader binnen dat healoerke en dy fjouwer muorren fan it klasselokaal bliuwt, ja, dan wurdt it hiel lestich om mei sa’n boek om te gean. En dêr leit de prinsipiële diskusje eins, want moat dy learaar dan yn dat healoerke bern de hiele Fryske wrâld bybringe? Dat is in ûnmooglike opdracht.’ Halbe Piter is it mei syn kollega iens, mar jout ta benaud te wêzen dat minsken tinke kinne dat sy mei syn twaen it ûnderwiis wol efkes feroarje sille. ‘Dat is hielendal net de bedoeling. En dêrmei slachst alles kapot en alles dea, en dat is net yn it belang fan it Frysk. Net yn it belang fan ús bern.’Hy laket: ‘Ik klink no echt as in dûmny of politikus hè?’

Yn ’e alderlêste minuten fan ús petear komme we út by it adagium fan de makkers: it moat in ferriking wêze om in Fryske identiteit te hawwen. ‘Net omdat dy neist wat oars stiet of better as wat oars is, mar gewoan omdat dat in bepaald identiteitsgefoel jout wêrtroch’t je witte wêr’t je weikomme, wa’t je binne, dingen wat better dêryn definiearje kinne’, seit Bart. ‘En dêrom is it belangryk dat der safolle kontint komt, want dy wrâld moat in folsleine en moderne wrâld wêze. En net in folkloristyske pylder. Dat is it.’

Dit ynterview stie earder yn ‘de Moanne’ nûmer 1, 2019

Het bericht Op Fryske les! verscheen eerst op de Moanne.

BOUKE VAN DER HEM – 

Yn de hjitte fan it boerkaferbod en de diskusje dêroer stean ik eins noch it meast fersteld fan mysels. De Volkskrant-kollum De gemiste kans van het boerkaverbod (d.d. 05-08-19) fan myn sweager wêryn’t hy feitliks pleit foar in folslein ferbod, lis ik nei it lêzen boazich fansiden. En dan syn ôfslutende, hast neo-koloniale sin: ‘Wie de boerka verdedigt, heeft het slecht voor met de integratie van moslims’; ja, wy wisten altyd al wat better is foar dy swartsjes … Ik sprek him noch!

De skriuwer en de freon: ik snap harren krampachtichheid net om achter dy mâle holdoeken de bedriging fan in frjemd geloof en gefaarlik oprukkend systeem te sjen.

En dan komt just op dý kollum ek noch in adheezje-mailtsje fan in goefreon by my binnen. Ear’t ik it my goed en wol realisearje, sabelje ik harren dwaling del. En set der fûleindich myn prinsipes foaroer. Wêrby ‘t it folslein nét ta de saak docht dat ik persoanlik in boerka ‘gjin gesicht fyn’ en my amper foarstelle kin dat in minske soks drage wol. Ommers: wy hawwe gewoanwei it rjocht net en skriuw ús smaak, miening of geloof foar. Lês artikel 1 fan ús Grûnwet, tsjintwurdich ferplichte kost op ús skoallen. Alles wat de lju dêr fierders omhinne breidzje yn wiidweidige betogen of delkwattelje op sosjale media: soks komt allegear del op yntellektueel behang, boreale ûntefredenheid of gewoanwei eangst út ûnwisschheid en dat fanwege it ôfbrokkeljen fan jins safe haven, tinkme. Dat lêste is neffens my serieus te nimmen, mar dat bart no just nét troch jin der dan mar mei soks as in folslein holdoekferbod fan ôf te meitsjen, it iene gat by wize fan sprekken mei it oare stopje. En just dêrom is ús polityk der diskear ek net mar wat maklik foarwei sprongen: it sûnt koart ynstelde ferbod jildt inkeld yn it iepenbier ferfier en gebouwen fan oerheid, ûnderwiis en soarch, dêr’t in boerka of nikab it praktysk en sosjaal funksjonearjen nei’t elk begripe kin, te lestich meitsje soe. Alles by alles in rjochtsteatlik kompromis, tinkme.

Soa!, dat moast der blykber allegear earst efkes út.

Lykwols, wêr’t ik my neffens de eigen begjinsin noch it meast oer fernuverje: wêrom meitsje ík my hjir persoanlik eins sa drok en boazich oer?

Jonge, sa sprek ik mysels dan ta: yn dyn earste Moanne-kollum Oanrekke troch Balkenende (2004) en twa lêste romans It Poadiumbeest en De Fuery spilen de islam en de dea fan Van Gogh en Fortuyn mear as in byroltsje, engazjearre en korrekt foar dy tiid! Mar botte súksesfol wiesto as skriuwer net; bedimje dy wat. En boppedat: politike korrektheid leit tsjintwurdich just oarsom; get a life!

Mar eh: dat fyn ik gjin antwurd foar my; de fraach bliuwt wêr’t myn argewaasje dan wól weikomme kin. Ut de jongere jierren soms?, dus fierder en djipper dolle?

Wy moasten as trije sportende boerejonges wannear’t it tsjerkefolk de pleats foarby fytste – de griffemearden d’iene kant út, de frijsinnigen d’oare – altyd even nei achter de pleats ferhúzje, de skuorredoar as goal nimme, ommers: sy wienen óárs mar dochs ús streekgenoaten en dan hâlde je fansels rekken mei mekoar.

Letter krigen we op de HBS in freeslike tiran as skoaldirekteur, dy’t álles regele en ta myn ynholden woede as ien fan de earsten it lanlik manifest tsjin lang hier tekene, wêrop’t ik it manifest Beter Langharig Dan Kortzichtig ûnderskreau.

Yn myn militêre tsjinst moast alles milimetere en waarden we wykliks kollektyf mei in fijân-byld yndoktrinearre. Wat jierren dêrnei soe it novum-fan-de-soldatefakbûn hast it tsjinoerstelde foarinoar bokse.

Noch letter, by de ôfslutende bulûndertekening makke prof. mr. NN de fijne opmerking dat ‘een formeel net pak’ fan respekt tsjûge hie ynstee fan myn outfit.

Werom nei de krantekollum, de skriuwer en de freon: ik snap harren krampachtichheid net om achter dy mâle holdoeken de bedriging fan in frjemd geloof en gefaarlik oprukkend systeem te sjen. Wat ik der hjir persoanlik foaroer te setten hie, is in man dy’t net gau yn wat ôfwykt in bedriging sjen of sykje wol. En benammen net it leauwen ûnder hier of bedeksel útbanne wol, oft it yn dy kop no ‘maatschappij krities’ wie, alt-right of islamitysk is …

Hawar, hiel sekuer wit ik myn goedaardich ekstremisme net te trasearjen en better as dit hjir wurdt ‘m dus net. Ik jou it oer en fertel myn sweager en freon dat it my spyt en freegje oft se my sa keal akseptearje en yn genede weromnimme. Alteast duldzje. Want echt oer is ’t net, bin ‘k bang.

Het bericht Myn ekstremisme verscheen eerst op de Moanne.

Understeande boeken bespruts Ernst Bruinsma op 29 juny yn Op en út, it kultuerprogramma fan Omrop Fryslân:

• Saskia de Coster – Nachtouders, Uitgeverij Das Mag, €24,95

• Elisabeth Day – Het Feest – Elisabeth Day, oersetting Eefje Bosch, Uitgeverij Ambo / Anthos, €22,99

Het bericht Ernst Bruinsma yn Op en út verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

Stjer yn it tsjuster is de perfekte foarstelling foar Jorwert, it doarp dat mei syn jierlikse iepenloftspul alle jierren wer in enoarme cast oan spilers, musisy en dûnsers op ’e planken yn de notaristún wit te krijen. It stik is basearre op Lars von Trier syn film Dancer in the Dark, mei de Yslânske sjongeres Björk yn ’e haadrol. Al is it de film net oan te sjen: Von Trier en Björk moatte elkoar sawat de tinte útfochten ha. Jorwert dêrfoaroer is in waarm bad fan entûsjasme en ienriedigens. Dat jildt sels it publyk dat yn ’e hannen klapte doe’t it sneontejûn te hearren krige dat, om de tongerbuien dy’t oer de notaristún kamen, de premjêre in dei letter plak fine soe.

In benearjende foarstelling dy’t in djippe yndruk achterlit.

Stjer yn it tsjuster, seit de alliterearjende oersetting fan de filmtitel. Dêrby is Micha de stjer dy’t yn ’e tsjustere wrâld fan har blinens sjocht wat sy sjen wol. De lûden om har hinne teare om yn muzyk. By it ritme fan ’e stansmasine yn it fabryk dêr’t sy wurket, fantasearret se harsels út har stressfolle situaasje ta sjongeres en musicalstjer, wurdt de wrâld om har hinne dy fan muzyk, sang en dûns.

Se hat in erflike eachoandwaning en om tefoaren te kommen dat ek har pubersoan Milos (Hedzer Seffinga) de sykte krije sil, wurket sy yn it fabryk om in operaasje betelje te kinnen. It sit har net mei. Net allinne is it wurk ferfelend, foar Micha, mei har eachsykte, is it ek nochris gefaarlik. Dan, as se it jild foar de operaasje lang om let by elkoar garre hat, wurdt se bestellen troch Jack (Wim van der Laan), de buorman dy’t sy oant dan altyd fertrouwe kind hie.

Sjongeres en aktrise Anke Boersma set Micha yn songs en spul sa sterk del datst folslein meigiest yn al har emoasjes by alles wat har oerkomt. Fleurich, tear, wisberet, twifeljend, fertwifele…

Der is noch ien dy’t sjocht wat er graach sjen wol en dat is de offisier fan justysje dy’t Micha it ferhoar ôfnimt. De offisier ferdraait har útspraken alle kearen sá dat hy foar him oer in berekkenjende frou sjocht dy’t har blinens misbrûkt, mooglik net iens blyn is, dy’t har yn it libben fan har buorlju krong ha soe om Jack syn jild – harres … – en him mei besette hei (voorbedachten rade) ombrocht. Op oerstjûgjende wize bringt Jan Haakma in offisier dy’t Micha it fjoer oan de skinen leit. Keihurd.

It ferhoar is it ramt dêr’t in grut part fan Micha har ferhaal him yn ôfspilet, it funksjonearret ek as yntroduksje op ’e sênes en dêrmei is de foarstelling yngenieus fan opset.

En wat in dekôr. Op de ferdjipping de enoarme rêden dy’t yn gong set wurde as it om Micha har wurk yn it fabryk giet, it monotoane derfan, it gefaarlike fan it stansapparaat. Der is ek it filmdoek fan de bios, dêr’t Micha, yn it bytsje frije tiid dat sy hat, âlde musicals sjocht. Dêr’t ek it orkest, dan mei it doek omheech, sit te spyljen. Kostúms, beljochting, fersteanberens fan lietteksten: alles doocht. En wat in goede set west hat, is dat net besocht is Björk har nûmers yn it stik op te nimmen. Al falt yn Jorrit Laverman syn spesjaal foar Stjer yn it tsjuster makke komposysjes út en troch in subtile knypeach nei de filmmuzyk op.

Mei kollega’s docht Micha mei oan ’e repetysjes foar The Sound of Music. Se krijt de rol fan Maria, mar wurdt oan kant skood. Har buorfrou wurdt de haadrol taskikt, Maria nimt dy fan de non op har. It smyt in opswypkjende gospelsong op, mei dêryn de wurden ‘ik jou my oer’ en oan ’e ein jout se har werklik oer: se wurdt oppakt.

Micha hat altyd liigd dat sy it jild dat sy oergarret nei har omke yn it bûtenlân, giet. Raymond Guzman as de man dy’t har omke wêze soe, ferskynt as tsjûge yn it proses. Foar har leagen út goederbêst hat sy altyd de namme fan in showdûnser dêr’t sy bewûndering foar hat brûkt. Op ’e trep, yn in swart pak, leit er syn ferklearring ôf – se kenne elkoar net – mar dan giet it jaske út en yn it glitterpak dat derûnder sit, wurdt er foar har de dûnser dy’t hár meinimt yn in haadrol yn syn spetterjende show. Yn ien wurd: wow.

Ek is der in teare sêne dêr’t Micha foar Milos sjongt. ‘Wêrom sjongt mem dát ferske altyd?’ It is it liet dat sy foar har bern makke en it komt werom as sy iensum en allinne opsletten sit yn ôfwachting fan ’e deastraf.

Dat wat echt wichtich is – de eachoperaasje dy’t tefoaren komme moat dat ek Milos blyn wurde sil, mar ek freonskip, trou en oprjochtens ferlieze it fan it materialisme en it egoisme fan in buorfrou mei in gat yn ’e han, de leffens fan buorman Jack dy’t syn frou neat doart te wegerjen, de ûnbarmhertigens fan in offisier. Tagelyk is it de leafde dy’t oerwint: dy fan in mem foar har bern. Sterke rollen, prachtige sang en dûns, goede teksten yn in ferhaal sa tsjuster as de nacht. In benearjende foarstelling dy’t in djippe yndruk achterlit.

Sjoch foar mear ynfo en kaarten: https://www.iepenloftspuljorwert.nl/

Het bericht Stjer, stjerren en stjerre yn ’e notaristún verscheen eerst op de Moanne.

DIRK VAN GINKEL – 

Friesland kent veel kunstenaars die in alle stilte en afzondering hun werk doen. Dat bleek wel uit de overzichtstentoonstelling Frysk in Museum Belvédère (2018-2019). Zulk goed werk van zoveel onbekende namen. de Moanne start de serie ‘Talenten in de luwte’ om deze kunstenaars beter te leren kennen. Dit is deel 3: Janneke Hengst.

Land van Gaast
Ze heeft een huis in Mantgum, maar geregeld gaat ze terug naar het land van Gaast, het gebied rond het Friese IJsselmeerdorp waar ze bijna vijftien jaar heeft gewoond. Vanuit de voormalige dijkgraafwoning keek ze uit over land en water. Elke dag was er anders: licht, lucht, kleur, atmosfeer… Geen wonder dat Janneke Hengst hier haar grote thema vond: het landschap. ‘In Gaast woonde ik als het ware in mijn eigen werk, hoe fijn is dat?’

‘Ik heb heel sterk het gevoel dat er iets schuilgaat in het Friese landschap. Dat verborgene wil ik tonen, voelbaar maken.’

Eigen stem
Ze is in 1956 geboren in Bolsward en volgde haar opleiding aan de kunstacademie van Windesheim in Zwolle. Dat was een wonderlijke periode. Hengst ging erheen omwille van het ambacht, ze wilde gewoon zo goed mogelijk leren schilderen. Maar in de jaren tachtig was het daar de tijd niet naar. Technische vaardigheden waren niet belangrijk, het idee wel. Schilderen naar de realiteit bijvoorbeeld was niet de bedoeling, conceptuele kunst was toen immers je ware.

‘Mijn academietijd heeft ervoor gezorgd dat mijn belangstelling voor kunst breder is geworden dan ze was. Het heeft mijn schilderen verrijkt. Dat is een goed ding. Maar verder heb ik alles achter me gelaten toen ik mijn diploma eenmaal op zak had. Ik wilde schilderen naar de realiteit, daar heel goed in worden. En binnen dat realisme wilde ik een eigen stem vinden.’

In dat voornemen werd ze gesterkt toen ze tijdens haar academietijd de Friese schilder Jopie Huisman ontmoette, een realist pur sang. Ze wilde over zijn werk een scriptie schrijven en hij nodigde haar uit bij hem thuis. Hij begreep precies waar ze heen wilde. Huisman werd vriend, leraar en mentor. In haar atelier hangen heel wat werken van hem. En er liggen onder andere boeken over Huisman en verwante schilders als Bouke van der Sloot, Abe Gerlsma en Willem van Althuis. Oerfriezen.

Mystiek
De liefde bracht Hengst op zeker moment van Zwolle naar Gaast.

‘Met een verhuizing verandert je werk. Stillevens, portretten, ik schilder ze sinds Gaast vrijwel nooit meer. Het landschap werd mijn thema. Dat is het nog steeds.’

In de landschappen van Janneke Hengst is het doodstil. Er vliegt, fietst en loopt niets. Soms is er nog een in onbruik geraakt gebouwtje te zien dat de afwezigheid van leven alleen maar verdiept. Hengst mag dan een realistisch schilder zijn, de realiteit bevat kennelijk heel veel elementen die er voor haar niet toe doen. Ook wat kleur betreft, is ze erg terughoudend. Ze is in veel van haar werk een tonalist, bij haar is kleurverschil vaak tintverschil. Wie van zoveel zichtbaarheden afziet, moet op zoek zijn naar iets anders. Naar het niet-zichtbare, de ziel van het landschap?

‘Precies. Ik heb heel sterk het gevoel dat er “iets” schuilgaat in het landschap. Dat verborgene wil ik tonen, voelbaar maken. Ik kan het niet echt in woorden vatten, maar ik weet dat het er is en ik weet ook dat het door veel mensen helaas niet ervaren wordt. Misschien is het iets mystieks, een gevoel van eeuwigheid. Ik hoop dat mijn werk ertoe bijdraagt dat mensen niet meer gedachteloos aan het landschap voorbij gaan, dat hun ervaring ervan wordt verdiept. Maar daar is het me in eerste instantie niet om te doen. Ik moet het landschap schilderen, ik kan niet anders, dat hoort gewoon bij me. Dat hoeft niet per se het Friese landschap te zijn, maar vaak is het dat wel.’

Schilderziel
Janneke Hengst woont inmiddels – veranderingen in persoonlijke omstandigheden – alweer vijftien jaar in Mantgum. Ook deze verhuizing heeft haar werk beïnvloed. Ze laat een schilderij zien van een boerderij uit het dorp. Vaardig geschilderd, sfeervol, maar toch is het een schilderij van zomaar een boerderij in zomaar een dorp.

‘Inderdaad. Het is anekdotisch, het gaat niet over zoiets als hèt landschap. Dat is de beperking die ik voel in Mantgum. Een tijdlang ben ik bezig geweest met het schilderen van bomen in alle mogelijke tinten groen. Ik kijk hier namelijk uit op een veldje waaromheen veel bomen staan. Maar ik kan mezelf er niet goed in kwijt. Mijn schilderziel heeft ruimte nodig, dus ik ga best vaak naar Gaast, beleef het landschap daar opnieuw. Ik maak er dan schetsen en die werk ik uit in de intimiteit van mijn atelier. Schilderen in de open lucht doe ik nooit. Mensen willen vaak een praatje met me maken en ongewild kletsen die zich dan op een of andere manier mijn werk in. Er verandert dan iets en dat wil ik niet. In mijn atelier, in alle rust en met mijn eigen muziek, kan ik samenvallen met mijn werk. Daar is het me om te doen.’

‘Schilderen in de open lucht doe ik nooit. Mensen willen dan een praatje maken en ongewild kletsen ze zich mijn werk in.’

Beleving
Op de ezel in haar atelier staat een werk in wording, een landschap. Tonaal, leeg, geïnspireerd op het land van Gaast. Ernaast, in acryl, de basiskleuren waarmee Hengst alle kleuren mengt die ze nodig heeft: Van Dijk-bruin, Engels rood, vermiljoenrood, geel en ceruleumblauw. Best een stoer werk zo: ruw, onaf, maar alles toch al goed in de steigers. Waarom het niet zo laten?

‘Dat hoor ik wel vaker: niets meer aan doen! Maar zo werkt het voor mij niet. Laag over laag moet ik de beleving erin schilderen. Pas als die er voor mijn eigen gevoel in zit, houd ik op.’

Janneke Hengst neemt deel aan de groepstentoonstelling ‘Dream’ in Galerie Koopmans te Earnewâld. Tot 8 september.

Het bericht De ziel van het landschap verscheen eerst op de Moanne.

Understeande boeken bespruts Ernst Bruinsma op 31 augustus yn Op en út, it kultuerprogramma fan Omrop Fryslân:

• Hilda Talsma – De Onnie’s en it hynstebal, Uitgeverij Elikser, €19,50

• Ian McEwan – Machines zoals ik, oersetting Rien Verhoef, Uitgeverij de Harmonie, €24,90

Het bericht Ernst Bruinsma yn Op en út verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Een poosje geleden was ik op een bijeenkomst over veiligheid in onze buurt. Daar was ook de burgemeester van Groningen aanwezig om klachten van de bewoners aan te horen.

Nu bestaat onze wijk uit een oud en een nieuw stuk. Wij wonen in het nieuwe stuk. Het oude stuk heeft wel mooie huizen, maar het is arm, crimineel, vuil – onprettig om te wonen. Het is een van de zogenaamde Vogelaarwijken en staat erg hoog in allerlei vervelende CBS-statistiekjes.

“Iedereen heeft recht op een woning, ook kwetsbare gezinnen.”

Tijdens die vergadering klaagden een aantal bewoners van dat oude stuk over de overlast die ze ondervonden van een paar asociale gezinnen – type familie Flodder, crimineel, lawaaierig, bedreigend, nou ja, noem maar op. Reden voor anderen om te verhuizen, ramen af te plakken en zo meer.

De buren formuleerden hun kritiek voorzichtig en de burgemeester reageerde met: “Iedereen heeft recht op een woning, ook kwetsbare gezinnen”.

Dat is een vreemde zin. Na het woordje ‘ook’ komt in zo’n constructie iets wat mogelijk niet vanzelf spreekt. Niemand zegt: ‘Alle mensen hebben recht op een baan, ook volwassenen’. Mensen zeggen dingen als ‘Alle mensen hebben recht op een baan, ook gehandicapten/vijftigplussers/immigranten/…’ – met een groep waarvan de spreker aanneemt dat de uitspraak er niet voor iedereen op van toepassing is.

“Iedereen heeft recht op een woning, ook kwetsbare gezinnen” suggereert dat het recht op een woning voor kwetsbare gezinnen niet vanzelfsprekend zou zijn. Dat is natuurlijk kolder. Althans, als je ‘kwetsbare gezinnen’ interpreteert als ‘gezinnen die kwetsbaar zijn’. Maar de burgemeester van Groningen bedoelde er ‘asociale gezinnen’ mee – gezinnen die soms al meermaals uit hun huis zijn gezet vanwegen overlast, gezinnen die zich ernstig misdragen en hun buren het leven zuur maken. Want, hoe cynisch ook, “iedereen heeft recht op een woning, ook asociale gezinnen” is taalkundig gezien een voor de hand liggende zin, hoe oneens je het ook met de inhoud kunt zijn.

Alleen wil de burgemeester dat niet zeggen. Hij probeert een ander frame te gebruiken en asocialen niet zo te noemen. Welke reden hij daarvoor heeft, weet ik niet. De directe buren waren er in elk geval woedend om, die voelden zich niet serieus genomen en kregen het idee dat de burgemeester de rollen van daders en slachtoffers omdraaide. En de grammaticale constructie die de burgemeester gebruikte, verried dat hij zichzelf ook niet geloofde.

Het bericht “Kwetsbare gezinnen” verscheen eerst op de Moanne.