MARITA DE JONG –

Dirk Bruinsma oer bysûndere edysje fan de Slachte

‘Us rinners binne goud wurdich’

Twa dagen de Slachte rinne of ien dei? Yn 2018 kinne de dielnimmers kieze. Beropskuierder Durk Hibma hat foar dizze spesjale edysje, dy ’t op 31 augustus en 1 septimber plakfine sil, in hiel bysûndere rûte gearstald. Hibma, sels in fanatyk rinner, hy leit de Slachte altyd twa kear ôf, hat it gebiet yn syn DNA. Dat betsjut ferrassende paadsjes en trochgongen. De Slachte lit Fryslân op syn moaist sjen.

De earste kear dat de Slachtemarathon organisearre waard, wie yn de simmer fan 2000. It idee kaam fan keunsthistoarikus Peter Karstkarel: eare wa’t eare takomt. Hy betocht in kulturele kuiertocht oer de âlde Dyk, dy’t 42 kilometer lang is. It wie in grut súkses en de Slachtemarathon is yntusken net mear fuort te tinken. Omdat it evenemint om de fjouwer jier holden wurdt, soe it pas in 2020 wer heve. De tritich doarpen lâns de rûte woenen lykwols graach meidwaan oan LF2018 en der waard besluten der in spesjale edysje fan te meitsjen.

Dirk Bruinsma is fanôf 2015 as artisityk lieder foar de doarpen by de Slachte belutsen. Oan him de taak om mei de doarpen yn petear te gean. ‘It moast oars as oars, dat wie fuortendaliks wol dúdlik. Allegear gekke plannen kamen op tafel: fan twa kanten ôf nei it midden rinne bygelyks. Dat idee hat it net helle. It plan om de doarpen oan te dwaan, dêr wie eltsenien bliid mei. Normaal komt de Slachte mar troch twa doarpen en by ien skuorret hy der deun by lâns.’ De rûte moast dêrom langer makke wurde.

Foar de organisaasje wie it wichtich om genôch frijwilligers te finen dy’t op ‘e nij in simmer opofferje woenen. Dat is slagge. ‘It idee slút moai oan by de doelstelling fan LF2018. Sa bringe de doarpen lâns de Slachte it begrip iepen mienskip yn de praktyk.’

‘It wie al mei al net in ienfâldige opjêfte. De rûte moast gâns oars en dat hat Durk Hibma, mei al syn kennis fan it gebiet, op him naam. Sa ûntstie it plan om in Noard- en in Súdrûte te meitsjen. Dus twa dagen rinne en net ien, lykas gebrûklik. Dat ha we op ‘e nei yn ‘e groep goaid en ek foarlein oan de Freonen van de Slachte. De konklúzje wie: dit is it.’’

De kaartferkeap foel lykwols tsjin. Oare jierren wienen dy yn heal oerke útferkocht. No kealle it swierder. Reden foar de organisaasje om de mooglikheid te bieden om ien dei mei te dwaan, yn stee fan twa. ‘Jo moatte realistysk wêze’, seit Bruinsma. ‘Der wie minder belangstelling foar. Dat is spitich, mar by eintsjebeslút giet it om de rinners. Dy binne foar ús, as organisaasje, goud wurdich. Wy binne op ‘e nij yn petear gien en de doarpen woenen dochs graach dat de twadaagse trochgie. Sa binne we ta de nije opset kaam om de minsken de gelegenheid te jaan om te kiezen: ien of twa dagen rinne.’

De bysûndere, ienmalige edysje is 92 kilometer lang, slingert troch it Slachtegebiet en docht alle tritich doarpen oan, wêr’t fan alles te dwaan is. Mar minsken kinne ek ien dei (42 kilometer) kuierje. Dielnimmers dy’t kieze foar in twadaagse, kinne yn fiif út-en-thús doarpen, rûn Kubaard, oernachtsje.

De kultuer spilet al fanôf it begjin in foarname rol by de Slachte. It tema fan dizze Slachtemarathon is ‘Thús’. ‘De doarpen binne der al drok mei dwaande. De organisaasje hat njoggen keunstners keppele oan njoggen doarpen. Bygelyks in fideo-keunstkollektyf WERC, ûnder oaren bekend fan harren projeksje op de Sineeske Muorre, in arsjitektenduo en Marco Bonisimo fan de sirkusskoalle út Grins dy’t al by de Nijjiersbuorrel mei de jongerein fan Tzum oan it jonglearjen giet. De keunstners ferbine harren nammentlik foar langer oan it doarp.’

Tegearre mei Grietje Deinum (ek artistyk lieder) moat Bruinsma der foar soargje dat de Slachte fan de doarpen bliuwt. ‘As in evenemint grutter wurdt, rinne jo it risiko dat it op in bepaald stuit fan de organisaasje wurdt. Oan ús de taak om dat foar te wêzen. In moaie opjefte, ek omdat de doarpen hiel belutsen binne by it barren. Dat makket it wurk ta in feestje. We hoopje no mar op ien ding en dat is dat de minsken massaal kaarten keapje foar dizze bysûndere edysje.’

https://www.slachtemarathon.nl/

Marco Bonisimo: (http://www.balkunstenaar.nl)

Het bericht Bysûnder: ien of twa dagen Slachte verscheen eerst op de Moanne.

BART KINGMA –

Nuchtere, relativearjende minsken binne in segen foar it minskdom en in pleach foar ynterviewers. Want hoe moatte je mei immen prate oer saken dy’t foar himsels sa logysk as wat binne, of hielendal net de muoite fan it útdjipjen wurdich? De komst fan Jan Posthuma nei de studio fan Fiel de Nacht stelt ús foar dy fraach. Hy stiet bekend as bûtengewoan sympatyk, kalm, behearske en berêstend, net as ien dy’t himsels ferliest yn grutte wurden oer hichtes en djiptes yn syn libben. Krekt dêr leit syn krêft, en krekt dat is wat we graach beneame wolle. Mar ja… miskien helpt it as we in volleybal meinimme en yn de studio dellizze.

Lykwols, de kalmte en rêst fan Jan Posthuma wurkje as in waarme tekken oer de nacht. Jûns om 21.00 oere meldt er him op in paradyslik stik Amelân, en hy bliuwt de hiele nacht trochpraten. Mei leafde fertelt er oer syn ûnderfinings yn syn aktive sportjierren, syn rol as rêstpunt yn in orgy fan ego’s, ambysje, spanning en testosteron. De logika dy’t er sjocht yn al syn hanneljen en it effekt dat dat hie op syn teamgenoaten. De wearde dy’t er hechtet oan dy tiid, net fanwege de prizen mar fanwege it proses dat er meimakke om dy prizen pakke te kinnen. Jan Posthuma fertelt mei gefoel, mei oandacht en leafde.

Ek oer it wûnderlike feit dat it volleybal – dochs de sport dy’t troch syn hege snelheid en konsintraasje in fracht oan adrenaline, dopamine en watfoar stoffen ek mar frijmakket – suver totaal gjin rol mear spilet yn syn libben. Net yn syn deistige wurk, hy wol gjin trainer of coach wêze; mar sels yn syn dreamen komt it net mear foar. Gefoelens fan langstme hat er net. Hy hat him noflik oerjûn oan syn nije libben, dat sa relaxed is dat mannichien derfoar tekenje soe.

As er de oare moarns om 6.00 oere de studio ferlit en wer nei de fêste wâl ta sil, bliuwt de volleybal achter yn de studio. Hy hat him net oanrekke.

Fiel de Nacht mei Jan Postuma. Moandei 1 jannewaris op Omrop Fryslân Telefyzje, 17.15, 18.15, 19.15 oere ensafh.

Het bericht Jan Posthuma – de keunst fan it oerjaan verscheen eerst op de Moanne.

BART KINGMA –

Frijbliuwend, dat is miskien wol it iennichste wurd dat se net ken. Marijke Roskam hat in flinke vocabulaire, wit wat se sizze moat tsjin baaskes en buorlju, mar it wurd ‘frijbliuwend’ sil se net faak brûkt ha yn har libben. Neat is frijbliuwend. Wurk net, relaasje net, Fryslân net, famylje net.

Dat lêste, dêr knypt it wat. In heit dy’t har achterliet doe’t se lyts wie, in styfheit dy’t samar ynienen stoar, it sette de bile oan de woartel fan it fertrouwen yn duorsume relaasjes. It kin altyd samar foarby wêze. Dat besef stiet as in tatoeaazje yn har hûd kerve. En dêr hannelt se neffens. Troch har ta te rieden op it eventuele ferlies, troch harsels altyd oeral rêde kinne te wollen. En foaral troch elkenien om har hinne goed en stevich fêst te hâlden salang’t it kin.

Sa besiket se elk te helpen dy’t har stipe brûke kin, besiket se der te wêzen foar har neisten, besiket se in tsjinjende rol te ferfoljen yn de maatskippij. Mei ynmoed en fleur, om safolle mooglik goeie mominten te garjen dêr’t se de mindere tiden mei te liif kin. Dêrom nimt se in ynspirearjende tekst mei nei de Fiel de Nacht studio op Amelân, en fleurige muzyk. Om te praten en te sjongen oer de moaie dingen fan it libben. Dat moat, as in elikser. Want neat is frijbliuwend.

Fiel de Nacht mei Marijke Roskam. Tiisdei 2 jannewaris op Omrop Fryslân Telefyzje, 17.15, 18.15, 19.15 oere ensafh.

Het bericht Marijke Roskam – de keunst fan it fêsthâlden verscheen eerst op de Moanne.

BART KINGMA –

Sakeman en boeddhist, dat is net in foar de hân lizzende kombinaasje. Miskien is dat ek wol wat him unyk makket. Rients Ritskes hat fan syn leafde syn missy en syn wurk makke: hy wol safolle mooglik minsken oan it meditearjen krije. Dat docht er mei syn bedriuw zen.nl. Mei súkses, want hieltyd mear minsken slagge de skonken gear en sitte in pear kear deis rjochtop op it kessentsje.

Rients is derfan oertsjûge dat meditearjen foar alle minsken goed wêze soe. Dêrom docht er alle war om it fenomeen út de hoeke fan de sweverichheid te krijen, en de praktyske kant en de direkte foardielen fan meditearjen te beklammen. Ek foar de rasjonele, drokbesette Westerske minske.

Mar is dat te ferienigjen, dat stribjen nei ferljochting mei in saaklike ynstelling? Giet it ien net ten koste fan it oar? En wat is eins de kearside fan it meditearjen? Levert de zen-minske net yn op spontane emoasjes lykas lilkens en freugde? Is meditearje net de compressor-limiter fan it bestean?

Rients Ritskes ken de fragen en de skepsis. Mar hy bliuwt fêsthâlden oan syn wurk. Want hy is oertsjûge fan syn missy. Omdat er sels it gelok ûnderfynt fan meditearjen. It hat him holpen om stil en grut fertriet te ferwurkjen, it helpt him om himsels yn balâns te krijen en te hâlden, it sil him helpe om âld en wiis te wurden.

It leafst bliuwt er meditearjen oant nei syn dea. Want dat is syn ideaal: meditearjend stjerre, sadat er foar altyd yn de meditaasje-hâlding sitten bliuwe kin. Om ek nei syn libben in foarbyld te wêzen foar elkenien dy’t siket nei balâns.

Fiel de Nacht mei Rients Ritskes. Woansdei 3 jannewaris op Omrop Fryslân Telefyzje, 17.15, 18.15, 19.15 oere ensafh.

Het bericht Rients Ritskes – de keunst fan it meditearjen verscheen eerst op de Moanne.

BART KINGMA –

Eins hâldt Greetje Bijma hielendal net fan praten oer har muzyk. Prate is it fergees besykjen om wurden te finen foar in gefoel dat se folle leaver oerbringt mei klanken dy’t har streekrjocht út de siel wei komme. Dêrom fynt se it lûd ek spannender as it liet. It liet komt út de holle wei, it lûd komt út de búk wei. Dat is earliker, direkter.

Guon minsken begripe en herkenne dat, en ha grutte wurdearring foar har stimkeunsten. Mar dat is in selekt publyk. Minsken dy’t net fiele wat sy fielt, hawwe muoite om har te folgjen. Greetje hat dêr frede mei, se wit dat se no ienkear eigenskippen hat dy’t net by alle minsken oanslute. It is mar sa. Likegoed ha de measte minsken in pear eigenskippen dêr’t sy it sûnder stelle moat: it fermogen om it gewoane, deistige libben te libjen en te akseptearjen. Boadskippen dwaan, praatsjes pot oer it waar en de benzineprizen – it slagget har mar min.

Froeger – ja, it is al mear as tsien jier lyn – wie de sûne en fitale Willem Bekius net allinnich har grutte leafde, mar ek har manager, har boadskipper en sjauffeur. Sadat sy har rjochtsje koe op har unike talint en gjin enerzjy hoegde te fergriemen oan al dy omballingen. Mar dat wie froeger. No moat se it sels dwaan. Sels betinke, sels regelje, sels it deistige libben libje. En dat falt net ta.

Mar se hat har stim en der is de natuer. De lûden fan de see en de beammen, de strielen fan de sinne en fan de ierde, it binne de enerzjyweagen dêr’t se mei boartet. Se sjongt der tsjinyn, dermei mei, deromhinne. Mar se sjongt. En dan is it goed. Dy krêft, fan de natuer en fan har, dy bliuwt wol. En hâldt har oerein. As in machtich strieljende fjoertoer yn it tsjuster.

Fiel de Nacht mei Greetje Bijma. Tongersdei 4 jannewaris op Omrop Fryslân Telefyzje, 17.15, 18.15, 19.15 oere ensafh.

Het bericht Greetje Bijma – de keunst fan it oerlibjen verscheen eerst op de Moanne.

BART KINGMA –

As Bearn Bilker op Amelân by de studio fan Fiel de Nacht oankomt, reint it stevich. It deart him net – in echte hear toait him ommers altyd mei hoed en paraplu. De sinne komt wol werris werom. En earlik is earlik, hy hat wol trystere dagen meimakke. As boargemaster fan in gemeente dêr’t him ien fan de slimste moardsaken fan Noard-Nederlân ôfspile, en as echtgenoat fan in frou dy’t der samar by delfoel. Bearn Bilker draacht syn lot mei ynmoed. Omdat er him ferbûn fielt mei alles. Mei de skiednis, mei de natuer, mei famylje, mei de minsken, mei it libben.

Njoggen oeren prate, fan healwei de jûns oant en mei de oare moarns, it is te koart. Echt, it is te koart. Oer politike idealen, oer wethâlderskip en boargemaster wêzen, oer de Oranjes, oer syn fassinaasje foar skiednis, oer syn leafde foar biografieën, oer syn soarch om de boargers en de eangst foar populisme, oer de dea fan syn earste frou en de leafde foar syn twadde, oer de muzyk, oer komponisten, oer Dútslân, Thüringen, oer Fryslân en syn bestjoer, oer syn nijsgjirrigens nei de tsjustere side fan guon minsken… it hâldt net op en it ferfeelt net in momint. Bearn Bilker kin laitsje, skermje, fertelle, warskôgje, twivelje, ynkassearje en weromslaan yn ien sin.

Hy stiet yn in tradysje fan foarâlden dy’t ek yn it iepenbier bestjoer wurken, hy sjocht himsels ek yn in line fan de tiid stean. Wit dat er aansen in kear fan dy line ôfspringe moat, mar is dêr huverich foar. Want as er net mear midden yn de maatskippij stiet, wat moat er dan? Ferliest er dan net syn raison d’être? Hy is der de man net nei om him del te jaan mei in seizoensplak op de camping en de wrâld de wrâld te litten.

Mar hoe dan ek komt dat pensioen der aansen in kear oan. Dan sil er him stoarte op it skriuwen. Fan de biografy oer Adam Zelle, de dûmny dy’t grifformeard Fryslân yn de jierren santich sa wist te fermeitsjen dat de mannenbroeders der no noch oer prate. Dêr hat Bearn sin oan, om him op dat libbensferhaal te stoarten dêr’t sinne en reinbuien hân yn hân yn gean.

It leafst soed er noch mear skriuwe, oer oare boeiende histoaryske figueren. Mar it alderleafst soed er foar altyd boargemaster bliuwe wolle. It libben is te koart. Echt, it is te koart.

Fiel de Nacht mei Bearn Bilker. Freed 5 jannewaris op Omrop Fryslân Telefyzje, 17.15, 18.15, 19.15 oere ensafh.

Het bericht Bearn Bilker – de keunst fan it ferbinen verscheen eerst op de Moanne.

SJOERD BOTTEMA – 

Ale van Zandbergen debutearre yn 2013 mei de roman Littenser merke. Dêrmei makke er rûnom yndruk. It boek krige yn 2014 de Rink van der Veldepriis foar it bêste Fryske proazawurk, de Douwe Tammingapriis foar it beste debút en waard nominearre foar de Gysbert Japicxpriis 2015. As in skriuwer mei sa’n yndrukwekkend debút mei in twadde boek komt, binne de ferwachtingen heech: soe Famke famke krekt sa boppe it gemiddelde útstekke as Littenser merke?

Skriuwen is skrassen, en dêr ûntbrekt it wolris oan yn dit boek. Dochs is Famke famke in útsjitter. It hat meardere lagen, it jout in moai tiidsbyld, it hat humor, it hat djipte, it is spannend, it is dramatysk.

Der binne in pear opfallende oerienkomsten tusken beide boeken. Beide telle se aardich wat siden en beide ha se twa tiidlagen. It ferhaal begjint yn 2012. De haadfiguer, Haije Alkema, is dan 56. Net troud, al tritich jier op keamers. Haije wurket as learaar Nederlânsk oan in middelbere skoalle yn Ljouwert. Hy krijt hieltyd mear muoite mei it learaarskip, rekket mear en mear oan ’e drank en meldt him úteinlik siik. Underwilens hat syn húsbaas kunde krigen oan in galeryhâldster út Amsterdam, in blitse dame, dy’t eartiids as Lies troch it libben gong mar har no Lisabel neamt. Eartiids, dat is yn 1973: Lies wie doe ien fan Haije syn freondintsjes mar waard úteinlik troch him oan kant set foar in oar. Lisabel is weromkommen om wraak te nimmen. It is de skeakel – skuld en boete – tusken de beide tiidlagen yn it boek, 1973 en 2012.

Behalve twa tiidlagen dy’t elkoar ôfwikselje is der binnen elke tiidlaach hieltyd sprake fan in wikseljend perspektyf: geregeld dûke der kursive stikjes op wêryn’t in personaazje kommentaar jout op in oare romanfiguer of op wat der bart. Dy ôfwikseling jout Van Zandbergen syn styl in hiel eigen karakter, wurket relativearjend of ferdjipjend en soarget foar in libben gehiel.

Yn 1973 is Haije krekt nei in oare skoalle ferhuze, syn tredde. Hy is in flotte prater, in wat wetige puber en in echte ‘womanizer’. As it ferhaal begjint, slacht er om mei twa freondinnen fan syn foarige skoalle, Yfke en Lies. Lies sjocht it geskarrel fan Haije mei in skalk each oan. Se wol Haije foar harsels ha. En dan ferskynt Saapke op it toaniel, in klasgenoate fan Haije op syn nije skoalle.

Saapke slacht in soad om by Lukkes Leijenaar, in 73-jierrige âldfeint. Se helpt Lukkes wat mei it berêden fan syn pleatske. Oantrune troch Saapke fertelt Lukkes in prachtich ferhaal oer in âlde leafde, oangripend en fermaaklik tagelyk. Sa’t Lukkes syn yntinsjes fan doe (leafde) heaks steane op dy fan Haije yn 1973 (seks), sa is Saapke it tsjindiel fan Haije: gjin brekbere ûnskuld, dat net, want se kin har bliksems rêde, mar suver en puer natuer, sis mar. Dat komt fansels op ’e kop ferkeard.

Krektlyk as yn Littenser merke is it taalgebrûk yn Famke famke ‘geef Frysk’, soms wat âld-frinzich (‘winliken’, ‘lofts’, ‘loaits’, ‘ûnthjitte’), soms ek wat houterich (‘klaaiïngstik’, ‘teweibrocht’, ‘hillichskeining’, ‘kantoarnoadichheden’). In grut part fan it ferhaal spilet him ôf yn it fermidden fan blowende pubers en dan ûntstiet der in wûnderlike kombinaasje fan steech en dreech Frysk en útroppen, tuskensintsjes en iroanysk kommentaar yn moadieus Ingelsk. Op de siden 421 en 422 – de grande finale – liket it as wol de skriuwer it ympressionistysk proaza fan de Tachtigers parodiearje: “Hy gûlropt de wurden”, “dronken rinfladderje de einen alle kanten op”.

Haije hat dan krekt oan Lisabel ferteld wat der yn 1973 bard is mei Saapke en hoe’t dat syn fierdere libben beynfloede. De boetedwaning dy’t er himsels oplein hat, stimt Lisabel net mylder mar makket har namste grimmitiger en fersterket har yn har foarnimmen: wraak!

En sa eindigje tiidlaach 1 en tiidlaach 2 beide like sensasjoneel en dramatysk. Dat komt oan, sa’n slotdreun, en dan ek noch twa kear, al hat de oanrin wat oan ’e lange kant west, foaral yn de tiidlaach dêr’t it boek mei begjint en eindiget, dy fan 2012, dy’t soms fersilet yn bysaken. ‘In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister’, skriuwen is skrassen, en dêr ûntbrekt it wolris oan yn dit boek. Dochs is Famke famke in útsjitter. It hat meardere lagen, it jout in moai tiidsbyld, it hat humor, it hat djipte, it is spannend, it is dramatysk.

Famke famke, Ale S. van Zandbergen. Het Nieuwe Kanaal 2017, 425 siden, €22,50

Het bericht Skuld en boete verscheen eerst op de Moanne.

ELMAR KUIPER – 

Wie wel es wandelt door een mistig landschap kan beamen, dat het soms aanvoelt alsof de mist je aan alle kanten insnoert: het vertrouwde referentiepunt, de horizon, valt weg en doordat je geen hand voor ogen ziet, raak je min of meer overgeleverd aan jezelf. Zo verging het mij ook een beetje bij het lezen van ‘Een mistval om het rumoer’, Jan Kleefstra zijn derde Nederlandstalige bundel. De titel is treffend. Een mistval is een contaminatie van mist en val. Het roept associaties op met het wilsterflappen, met het in gijzeling nemen, gevangen zijn. Het vormt een fraai, maar angstaanjagend contrast met het rumoer van de geest, met het dagelijks gekrakeel.

Wat me raakt aan deze poëzie is de meerduidigheid en complexiteit ervan: je volgt de geestelijke bewegingen van de dichter, ervaart de ik persoon, die troost zoekt in het landschap, er zich toe verhoudt als een partner in crime.

Kleefstras poëzie is kaal en onthecht. In het oog springt het vele wit: als lezer voel je hoe de mist tussen de regels kruipt. Het landschap lijkt zelf een stem te krijgen. Er doolt een ik in rond, die medeplichtig is aan de schoonheid ervan. Het geestesoog van de dichter schouwt en betrapt de schoonheid op heterdaad: ‘er zou nog in het midden van alles/een berk moeten staan in de schaduw/waarvan ik tijd uit zou dagen/en/mijn hand schuldig om de aarde knijpen.’ Deze poëzie is niet vrijblijvend. Er sijpelt ernst en wanhoop in door: ‘ik zou naar het geluid van licht moeten zoeken/de meeuwen aan het woord moeten laten/hoe komt een kust zo verscheurd.’

De dichter schuift vaardig met accenten en betekenissen en blinkt uit in zinnen waarbij de taal een eigen dynamiek krijgt, zoals in het openingsgedicht: ‘Het water aan mijn lippen/vorst verbeten in het wang/als een begin zo kwaad nog niet.’ Hij schuwt grote woorden als onschuld, kwaad, leugens en afgunst niet en gebruikt ze bij voorkeur in combinatie met als vergelijkingen; ‘in het mozaïek van mijn jongensdroom’, of; ‘het verkwisten van ongeduld.’ Soms bezwijkt een strofe of knakt een regel als een te zwaar berijpte tak.

De vijf afdelingen: winterochtendnevel, de wind wakker, een mistval om het rumoer, de stille berk en waadlicht, zijn zorgvuldig gecomponeerd en smaakvol geaccentueerd door natuurtekeningen van Lucien Tinga. Wat me raakt aan deze poëzie is de meerduidigheid en complexiteit ervan: je volgt de geestelijke bewegingen van de dichter, ervaart de ik persoon, die troost zoekt in het landschap, er zich toe verhoudt als een partner in crime. En tegelijkertijd appelleert het ook aan iets dieper, dat onnoembaar is: ‘En dan langzaam schrijden/alsof er nooit een einde/maar toch een verte wenkt’.

Een mistval om het rumoer, Jan Kleefstra. Uitgeverij Aspekt 2017, €12,95 euro

Het bericht Naar het geluid van licht zoeken verscheen eerst op de Moanne.

ARJAN HUT – 

Woansdeitemoarns sit ik oan de kofjetafel mei Syds Wiersma en Jurjen Enzing by it Frysk filmargyf op de Bûterhoeke yn Ljouwert. Tusken ús yn stiet in byldsje fan Stan Laurel, in soart fan aksjefiguur. In jier earder wie ik hjir ek, om Syds te interviewen oer syn dichtbondel ‘Raffelwjok’. Dat wie krekt op it stuit dat Enzing yn in stapel âlde 35mm nitraatfilms mei Fryske lânboubylden in bysûndere ûntdekking die.

Filmhistoarikus James Neibaur: “I think it is very important news for comedy film history.”

“Er zaten ook een andere beelden tussen en ik zag daar ineens een bekend gezicht.” Dat wie net in antlit fan in Fryske boer, mar de legindaryske troanje fan komyk Stan Laurel fan it duo Laurel & Hardy, ek wol bekend as ‘De Dikke en de Dunne’.

“Ik was benieuwd welke film het was. Via google vond ik het boek Stan Without Ollie: The Stan Laurel Solo Films, 1917 – 1927. De auteurs, Laurel & Hardy experts Ted Okuda en James L. Neibaur, beschrijven daarin de film ‘Detained’ uit 1924 en ik had snel door dat het die film moest zijn. Maar ze schreven over een bijzondere scène met een galg. Maar die stond als verloren te boek. Ik dacht, ben ik nu gek, die scene heb ik toch net gezien?”

It wie it begjin fan in trajekt dat hast in jier duorre. De hearen sochten fia de mail kontakt mei kenner James Neibaur, om nei te gean oft de sêne wilens net al earne opdûkt wie. Neat dêrfan. De filmhistoarikus, dy’t ek boeken skreau oer de oeuvres fan Buster Keaton en James Cagney, reagearre entûsjast wie oer de fynst. “I think it is very important news for comedy film history.”

Eksplosyf materiaal
Dêrnei op nei it Eye Filminstitút yn Amsterdam. “Wy ha de film persoanlik yn de auto hinne brocht,” fertelt Wiersma. “Stadichoan, want it is tige kwetsber spul, as is ferkeard giet, is it foar altyd wei.” Enzing knikt. “Nitraatfilms zijn licht ontvlambaar. Ken je de laatste scene uit de film Inglorious Bastards?” Wiersma wit wêr’t syn kollega op doelt. “By 50 graden fljocht it yn de brân. It makket dan soerstof oan en baarnt fûl troch. Sa binne eartiids in soad bioskopen yn flammen opgien.”

By Eye waarden de manlju trochferwiisd nei Lobster Films, in kommersjeel argyf yn Paris. Lobster brocht alris in box-set út mei alle Laurel & Hardy-films, ynklusyf in ferzje fan Detained, mar sûnder de galge-sêne. Uteinlik is der, werom yn Amsterdam by Haghefilm Digitaal, yn opdracht fan Lobster in begjin makke mei it kopiearen en digitalisearjen fan de ‘ûntbrekkende’ sênes.

Van Kampen syn fotowinkel
Hoe komt sa’n slapstick no terjochte yn in samling Fryske lânbou-films? Dat witte Ensing en Wiersma ek net presiis. “De samling komt fan de famylje Van Kampen, dy’t oan de St. Jacobsstrjitte op nr. 13 de film- en fotografywinkel VAKA hiene. Hendrik van Kampen kocht yn 1947 foar 100 gûne in partij films, mei de bedoeling dy te fertoanen.” De sinematografysk ûndernimmer kocht lykwols in kat yn de sek. “Hy koe mei syn 16mm filmprojektor de 35mm films net ôfspylje.”

Fia stêdshistorikus Dirk Swierstra, dy’t kunde hie oan de famylje Van Kampen, kamen de opnamen by it Frysk Filmargyf terjocht. Dêr binne se opslein yn in spesjale, koele en tsjustere romte, oant begjin ferline jier. “Verder terug dan 1947 hebben we de geschiedenis niet kunnen traceren, daar houdt het spoor voorlopig op.”

Homo-eroatysk
Even letter steane wy, as skoaljonges dy’t foar it earst bewegende bylden sjogge, achter in byldskerm. Op de linkerside de film sa’t Lobster dy útbrocht. Oan de rjochterkant de sênes dy’t koartlyn noch yn it swarte gat fan de skiednis omdoarmen.

Te sjen is in jonge Stan Laurel yn boevepak dy’t besiket út de finzenis te brekken. Hy springt troch in gat yn de muorre. Dan is der yn de Lobster-ferzje in knip. Laurel komt út yn in oare sel tusken oare finzenen. Yn de Van Kampen-ferzje komt er earst bûten, mar rekket er mei syn holle yn in strop. Syn nekke rekt meters út en by einsluten klimt er by syn eigen nekke omheech om himsels los te krijen. In hilarysk byld, ek hast hûndert jier letter noch!

Yn suggestive sêne mei Laurel en in oare finzene dy’t in tunnel dold is yn de Lobster-ferzje trouwens ek flink koarter. “Dat wie miskyn wat te riskant yn dy tiid”, laket Wiersma, wylst wy sjogge hoe’t Laurel, mei in baarnende kears, de man foar him mei de stôk fan syn bots yn de kont prikt, wylst dy oar syn ark as in fallus beethâldt en stevich oan it dollen is. Net lang nei de opnames fan ‘Detained’ soe de komyk yn Stan Laurel in fêste partner treffe.

De rest is skiednis.

In digitale kopy fan de hiele film, ynkl. ‘missende’ fragminten, is foar it earst op sneon 13 febrewaris om 14:30 oere te sjen yn Slieker Film te Ljouwert. Op snein 14 jannewaris om 13:30 wurdt de film ek fertoant, mar dan mei in ynlieding troch de ûntdekkers. Filmkomponist Arjan Kiel skreau spesjaal foar dizze ferzje in soundtrack.

Het bericht Detained: Stan Laurel oan de galge verscheen eerst op de Moanne.

JOSSE DE HAAN – 

‘Woman in Love’ – frij nei Barbara Streisand (s.239)

Simon Vestdijk hat yn 1950 De koperen tuin skreaun, neffens my ien fan syn moaiste romans. Ik haw dat boek op myn sechtjinde lêzen en de haadpersoan Trix Cuperus haw ik letter yn in pear fan myn gedichten opfierd. Ek yn in roman. Mei de koperen tún hat Vestdijk faaks de Prinsetún yn Ljouwert bedoeld. De kopermuzyk spilet yn dat boek in grutte rol.

Willem Schoorstra hat in sterke roman skreaun dy’t wat seit oer jongeren yn de Fryske maatskippij ein santiger jierren, begjin tachtiger. It is in sosjaal-kritysk ferhaal, dat libbet, útdaget en benammen autentyk is.

De roman fan Willem Schoorstra begjint mei muzyk yn deselde Prinsetún – in rockkonsert. Op 22 augustus 1978 organisearre de Vara in life konsert yn de Prinsetún fan Herman Brood en syn Wild Romance. It optreden waard direkt troch de Vara útstjoerd, wie gratis, sadat der in 6000 fans op ôfkamen. Ut heel Fryslân. Skriuwer Schoorstra wie 19 destiids, hat miskyn it konsert meimakke, en naam dit muzykbarren as ykpunt foar syn roman – De nacht fan Mare.

Ik haw Brood en syn maten yn dy tiid yn Schagen meimakke – se spilen in soad yn jeugdsintra, en heel wat fan myn learlingen op de RSG yn Schagen wiene wyld fan him. Doe’t myn dochter yn ’78 fjirtjin wie dweepte se mei Brood, en mei de bassist Freddy Cavalli. Folle letter waard se de partner fan Cavalli dy’t doe al lang fuort wie by Brood. In kollega tekenjen en muzyk op de RSG hie mei Brood yn Zwolle op deselde middelbere skoalle sitten. In roman dy’t begjint mei de Wild Romance fan Brood kin dan hast by definysje net mear tsjinfalle. En dat docht er yndied net.

Identifikaasje
De roman is opdield yn acht haadstikken fan ûnderskate lingte, en dy acht hawwe elk lytse haadstikjes fan 1 oant 6 siden of minder. It fertelperspektyf foar de lêzer leit by in frommeske fan santjin jier. Se groeit yn jierren en yn persoanlikheid yn de rin fan de roman. Se hyt Mare, en se sit op in middelbere skoalle.

It konfliktearjende yn dit boek is it ferskil tusken Mare en Thomas – Mare tinkt en tinkt nei, wylst Thomas noch tinkt, noch sicht hat op syn bestean. Hy drinkt. Dy konfrontaasje tusken twa fereale minsken is de essinsje fan dit boek.

De oare haadpersoan is Thomas dy’t wat âlder is – hy seit njoggentjin, mar it sil twa- of trije en tweintich wêze. Hy wie seeman yn it ferline. As je de lêste blêdside lêzen hawwe kinne je fêststelle dat Thomas yn feite de haadpersoan is, want hy bepaalt it libben fan Mare.

It konfliktearjende yn dit boek is it ferskil tusken Mare en Thomas – Mare tinkt en tinkt nei, wylst Thomas noch tinkt, noch sicht hat op syn bestean. Hy drinkt. Dy konfrontaasje tusken twa fereale minsken is de essinsje fan dit boek. Meidat de roman kronologysk en linéêr skreaun is sjogge je dit proses stadich foarm krijen. It begjint yn de Prinsetún, en it eindiget in tal jierren letter yn dyselde Prinsetún.

As de lêzer him identifisearje kin mei de protagonisten yn in roman spilet dat mei yn de wurdearring fan it boek. It makket dat it lêzen op in natuerlike wize ferrint, en it kin soargje dat je as lêzer reflektearje kinne op jins eigen libben – of op in winske libben. Sels haw ik dat mei heel wat generaasjegenoaten dy’t oer har en myn ‘no’ skriuwe, dêr’t soms fan autofiksje praten wurde kin. It kin ek in yndirekte identifikaasje wêze, as je de haadpersoanen ‘kenne’ fan de wrâld dêr’t je yn libje of libbe hawwe. Dat is mei dit boek fan Schoorstra it gefal.

It famke Mare fan santjin docht my tinken oan de learlingen dy’t ik op de RSG yn Schagen Nederlânsk joech – guon dy’t de foarskreaune paadsjes folgen, en oaren dy’t yn opstân kamen tsjin de maatskippij, tsjin de âldelju. Guon mei liberale heiten en memmen, oaren mei rigide heiten dy’t bygelyks by de marine wurken yn Den Helder.

Wy Neerlandisy hiene ôf en ta konflikten as we Wolkers en Cremer lêze lieten. Guon bern waarden fan skoalle nommen en op kristlike skoallen pleatst yn Alkmaar dy’t de moderne frije skriuwers net op de lêslisten hiene. Soms hie in konflikt te krijen mei in grutte leafde sa’t yn it boek fan Schoorstra stal krijt.

Sosjaal realistysk tiidsbyld
Ik heuch my bygelyks it famke R. ein santiger jierren – deselde tiid as de roman fan Schoorstra – dat ferkearing krige mei in jonge út sa’n strang marinemiljeu. Se smookten, se wennen op de hasjboat, sa’t wy it skip neamden yn de haven fan Schagen, dêr’t jongeren tahâlden fan ús skoalle en genoaten fan it libben en fan elkoar. Aldelju protestearren, skeakelen de plysje yn, mar koene gjin fûst meitsje. Yn Schoorstra’s roman is it in kraakpân yn L. Mare lûkt by Thomas yn dy’t dêr al wenne. De âldelju fan Mare hiene it leaver oars sjoen, mar litte har gean. Yn 1978! Ik haw it destiids oars meimakke.

Ik tink dat de skriuwer mei dit boek in tydsbyld sketst hat dat moai aardich lykop rint mei de realiteit fan dy jierren.

Yn Schagen ferdwûnen ôf en ta learlingen nei Amsterdam. We hellen sokken werom, besochten de problemen mei de âldelju op te lossen, en as dat net slagge kamen se op in fletsje, dat yn gearwurking mei de skoalle beskikber kaam. Yn De nacht fan Mare wurdt it probleem wenromte oplost as der in lytsen op komst is troch de heit fan Mare. Hy soarget foar in wenning, betellet de hier en de telefoan. Ut skuldgefoel? Meidat er bûter op de holle hat? Neffens my giet dit allegearre wat te maklik, omdat de âldelju fan Mare net by it alternatyf sirkwy hearre, dêr’t soks in normale geste wie.

Ik tink dat de skriuwer mei dit boek in tydsbyld sketst hat dat moai aardich lykop rint mei de realiteit fan dy jierren. It boek spilet earst yn Dokkum, en letter is Ljouwert de stêd fan hanneling. Mare is fan Dokkum, Thomas komt út P*, in doarpke noard-east fan Dokkum. Syn âldelju hawwe dêr in kroech. Syn mem is foar elkenien de mem.

Mare giet stikem nei it konsert fan Brood. Se doart dat thús net te freegjen. De sitewaasje dêre is dy fan de klisjeeboarger. Yn ’t earstoan wurdt der net sa’n soad oer ferteld, yn de rin fan it ferhaal wurdt dy sfear dêre dúdliker.

Kontrastearjende wrâlden
It kontrast tusken de wrâlden fan Mare en dy fan Thomas is fan it begjin ôf grut – de kroech yn P* fan de âldelju fan Thomas tsjinoer it middenklassegesin dêr’t de heit yn de keunst sit, en de mem tsjinstber is op alle fronten. En dan ferskynt dêre de iennige dochter op in stuit mei in eks-seeman dy’t yn de útkearing sit en fan pilskes hâldt. It liket klisjee, mar Schoorstra is boppe dat klisjee útstiigd, meidat er it kontrast tusken beide protagonisten skerp tekene hat.

It is gjin subtile leafde dy’t Schoorstra beskriuwt, want dy is fan in drinker by definysje net daalk te ferwachtsjen. It is wol in oertsjûgjende leafde, foaral yn it begjin fan de ferhâlding.

Foaral Mare, it famke fan santjin, dat mei it popkonsert op slach fereale wurdt op in jongeman dy’t se noch nea sjoen hat. De skriuwer is yn de hûd fan dy jongfaam krûpt, it is him slagge in oertsjûgjend frommeske te sketsen.

Mare ûntwikkelet har ta in sosjaal-kritysk persoan, mar nettsjinsteande dat sjocht se troch har ferealens net de fâle dêr’t se ynrinne kin, net de echte wrâld fan har partner. Faaks koe se dat ek net sjen troch har frij iensidich opgroeien yn dat boargerlike middenklassegesin. Dy tsjinstellings bliuwe yn wêzen bestean, hoe anargistysk se beide letter ek libje.

De blinens fan Mare hat sûnder mear te krijen mei dat wat Marguérite Duras yn in pear nijsgjirrige romans oan de oarder steld hat – de allesferneatigjende krêft fan de erotyk en de seks yn it algemien. Itselde wurdt beskreaun yn in roman fan Albert de Routisie (pseudonym fan Louis Aragon) – Le con d’Irène/De kut fan Irène – in roman dy’t prachtich oersetten is troch (wa oars?) Thérèse Cornips. It boek is fan 1928, en heart by de bloeiperioade (1925-1935) fan de eroatyske literatuer yn Frankryk, ferbean of net ferbean. Albert Camus fûn dizze roman fan Aragon ien fan de bêste op dat gebiet.

Dizze allesoerhearskjende (en ferneatigjende) krêft fan de erotyk komt yn dizze roman fan Schoorstra heel direkt op it aljemint. It is yn feite de krêftboarne foar Mare en Thomas, benammen foar Mare dy’t dêrfoar gjin ûnderfining hie op dit gebiet – ‘allinne wat fingerje’.

It is gjin subtile leafde dy’t Schoorstra beskriuwt, want dy is fan in drinker by definysje net daalk te ferwachtsjen. It is wol in oertsjûgjende leafde, foaral yn it begjin fan de ferhâlding.

Untheisterjende leafdessitewaasje
Mare is noch mar santjin as se folslein fan de kaart rekket. Se hat noch nea in eroatyske relaasje hân, mar dizze wat âldere man rekket har op ûnderskate wizen. Hy is it tsjinoerstelde fan de kâlde rasjonele heit dy’t mei har mem in frij artifisjele bestean libje. Letter lit Schoorstra in wat skerper ljocht op dit keppel skine. Foaral ek om sjen te litten dat Mare eins yn de spoaren fan har mem glidet – tsjinstber en meigeand.

Utgeande fan de titel en nei it lêzen fan de helte fan it boek tocht ik dat Mare de haadpersoan wie yn dizze roman. By neier ynsjoch en foaral nei de twadde kear lêzen tink ik dat Thomas de echte haadpersoan is.

Ik haw sels in tal kearen yn sa’n ûntheisterjende eroatyske sitewaasje sitten. Letter freegje je josels ôf hoe’t soks mooglik wie, en wêr’t dy drift ta in soarte fan selsferneatiging fuortkomt. Yn dit boek lêze je mei iepen eagen hoe’t sa’n ‘fâle’ setten wurdt, net iens bewust, want yn dit gefal set nimmen in echte fâle.

De leechte dy’t Mare yn it âlderlik hûs ûnderfûn wurdt folslein opfold mei de leafde, mei de erotyk, en de oandacht fan Thomas – dy’t op in stuit Mare (bewust?) begjint te manipulearjen. Schoorstra hat dy negative ûntwikkeling fan dizze leafde manjefyk beskreaun.

De froulike haadpersoan tinkt oer harsels nei, oer it libben, en foaral oer de ferhâlding fan har mei Thomas. Yn it kraakpân hâldt sij fan diskusjes oer de maatskippij, oer de wrâld, oer alles wat oars en better wêze moatte soe. Sij is belutsen, sij is engazjearre, op in stuit nimt se in baan, want der moat mear jild komme.

Thomas tinkt net – de skriuwer lit him net oer it libben, oer syn eigen bestean of oer de relaasje mei Mare neitinke. Thomas drinkt en neukt. En dat docht er al jierren.

Utgeande fan de titel en nei it lêzen fan de helte fan it boek tocht ik dat Mare de haadpersoan wie yn dizze roman. By neier ynsjoch en foaral nei de twadde kear lêzen tink ik dat Thomas de echte haadpersoan is. De fraach dy’t my mear en mear dwaande hâlde neidat ik fierder lies wie dizze: ‘Hâldt dizze man oprjocht fan dit frommeske, of brûkt er har foar syn eigen geniet, en hat er troch de drank syn gewisse en gefoel ferlern?’

Ik haw ditsoarte fan figueren meimakke en merkbiten dat se rücksichtslos allinne mei harsels dwaande binne – hoe kom ik yn ‘e goedichhheid oan drank. Ferslaafden oan oar spul toane deselde egosintrisiteit, en binne yn de grûn fan de saak ûnbetrouber. Se kinne in partner op in hast bewuste wize skansearje, soms ferneatigje.

Perverse eleminten
Yn Thomas de drinker merkbite je al frij gau in pear perverse trekjes. As Mare op in stuit by in bushalte hast reept wurdt stiet Thomas op in ôfstân te genietsjen, hy wurdt der geil fan. Dat bart noch in pear kear. De skriuwer hat dat knap yn de roman ferfrissele. It seit wat mear oer de persoan Thomas. Dat sadistysk-perverse kin net daalk keppele wurde oan de drank, want as ditsoarte saken barre is er frij nofteren. It falt in bytsje út de loft. De opmerking letter fan de heit fan Thomas dat er in ‘memmespopke’ wie en is, kin gjin ferklearring wêze.

Mare tinkt hjir oer nei sûnder it te beneamen, mar doart it net op it aljemint te bringen. Se fynt it frjemd dat har leafdesfreon net yngrypt. Fierder yn de roman krijt dit aspekt de oerhân, en soarget dat Mare har yn in grut dilemma fertizet – Thomas hat jild nedich foar syn drank, beslút fotograaf te wurden, en nimt syn freondinne as model.

Hy makket swart-wyt foto’s fan de neaken Mare. Se moat posearje yn alle geile posysjes dy’t er mar betinke kin. Sels as se swanger is moat se yn pornografyske hâldings lizze, stean, op knibbels sitte en wat fierder yn Thomas’ brein opkomt. Hy beart dat de foto’s grou jild opsmite sille, en hy hat yndied in skoft letter heel wat jild om hannen.

Op in stuit wol er har op ‘e Weaze stalle, sadat se sabeare klanten oansprekke moat, wat hy dan fotografearje kin. Hawar, yn feite is er ree har te ferkeapjen. Hy hat har earder doe’t se mei fakânsje wiene op de Feluwe, en se mei in aardige jongfeint prate, ‘myn lytse geile hoer’ neamd.

Ensor en Goya sketsten wrede wrâlden
Willem Schoorstra hat dizze haadpersoan as drinker perfekt skildere, hat ek besocht wat achtergrûn te jaan troch Mare en Thomas mei sinteklaas by syn âldelju mei famylje dat feest te fieren. Gedichten hawwe se gjin ferlet fan – Mare skuort har gedicht fan it kadootsje, want dat hat gjin doel. Yn de rin fan de jûn slane se elkoar hast de harsens yn. Yn in oar gefjocht dêr’t Thomas by belutsen is, hat er immen de punt fan in mes op ‘e strôt setten. Mei oare wurden, der sit agressiviteit yn dizze man – troch de drank of fan natuere. Mar dat ferklearret noch net dat perverse en sadistyske ferlet.

Ek Mare begrypt net hoe’t Thomas dy goare foto’s fan har meitsje kin, en sterker, ek noch ferkeapet. As it de spuigatten útrint, stjoert se him fuort, docht de doar op slot. Se skillet de heit fan Thomas en fertelt him dat er fuort is. De heit freget wêr’t er is, en dan lêze wy:

Ik betink my dat Ensor de echte weareld skildere. De achterkant fan de spegel. De ûnhuere en wrede werklikheid. As in wjerlûd hear ik mem sizzen: ‘minsken binne noait wa’tst tinkst dat se binne’.

Kâlde rillen rinne my oer de rêch. Ik sis dat ik it net wit.

De lêste twa wiken fan novimber l.l. sieten wy yn Cordoba en Malaga. Ik lies jûns de roman fan Schoorstra foar de twadde kear. En wat barde op in sneintemoarn: yn it Thyssen-museum fan Malaga seagen we in tentoanstelling mei wurk fan James Ensor en Francisco Goya – de beestachtichheden yn de wrâld foelen yn tekeningen oer ús hinne. Wat ik by Schoorstra lies seach ik dy middei yn in museum yn Malaga.

Hoewol’t Mare har heit in kâlde kikkert fûn, moat se dochs sa ôf en ta mei him praten hawwe oer keunst. De man siet ommers yn de keunst. Faaks oer James Ensor, dy’t se no ferbine koe mei har eigen libben en dat fan Thomas.

De roman begjint en eindiget yn de Prinsetún. De skriuwer hat op in hele teare wize beskreaun hoe’t Mare ôfskied nimt fan Thomas.

Nettsjinsteande alle wreedheden en fernederingen wit de skriuwer in jonge frou te sketsen dy’t oerlibje wol, dy’t bewiisd hat doe’t se in skoft sjongeres yn in band wie, dat se kreatyf is en wat oandoart. Mar tagelyk beskriuwt er ek hoe’t dit frommeske har mem yn harsels werkent, meidat se sa lang in man kritykleas folge hat sa’t har mem oant har skieding har heit slaafsk folge.

Willem Schoorstra hat in sterke roman skreaun dy’t wat seit oer jongeren yn de Fryske maatskippij ein santiger jierren, begjin tachtiger. It is in sosjaal-kritysk ferhaal, dat libbet, útdaget en benammen autentyk is.

Willem Schoorstra, De nacht fan Mare, 271 siden, útj. Het Nieuwe Kanaal, 2017. Priis €19,50

Het bericht De oare koperen tún verscheen eerst op de Moanne.

TSJOMME DIJKSTRA – 

Trije moannen lyn waard yn de Blokhúspoarte yn Ljouwert in nije finylfabryk yn bedriuw nommen. ‘Deepgrooves’ is de twadde finylparserij yn Nederlân nei Record Industry yn Haarlem. En dy koe de produksje de ôfrûne jierren troch de gestage ‘comeback’ fan de finylplaat aardich fergrutsje. In brancheferiening, NVPI, berekkene dat de ynkomsten fan muzykdragers sa as lp’s en cd’s yn 2016 foar it earst yn jierren wer groeiden, inkeld troch de opmars fan finyl. Foar lytsere labels binne wachtrijen foar parserijen. It momint dêrom om in nije fabryk te begjinnen, tochten ûndernimmers Chris Roorda en Pascal Thulin yn Ljouwert. Wat betsjut it foar de lokale muzykyndustry eins, in finylfabryk yn de stêd?

“We zitten ‘diep’ in de dance”, stelt Roorda. “Maar alles wordt wel geperst. De eerste plaat was van een rockband, de Rectum Raiders.”

“Kleine labels dienen zich nog niet aan”, seit Chris Roorda, foar it fabryk op it binnenplak fan de Blokhúspoarte. Dy konstatearring blykt sa negatyf net as hoe’t er even klinke kinne soe. “Het zijn tot nu toe juist vooral de grotere labels die interesse tonen”, ferdúdliket hy fuort. De masine stiet no net oan, mar, de aktiviteit yn it fabryk is oars fan bûten goed te observearjen troch glêzen ruten en in glêzen doar hinne. De parserij biedt oan sân minsken wurk. De masine is de testperioade fan trije moannen goed trochkommen en de foarútsjoggen foar in behoarlike produktiviteit binne earst geunstich. De lêste wiken fan it ôfrûne jier wie de masine fol ‘boekt’.

Ja, wat joech de trochslach om in ‘ambisjeuze’ winsk echt út te fieren. Roorda neamt it sels in “combinatie van een sterke wil en efficiency”. Is it dan ûndernimmersgeast? De eigener fan platesaak Deeptrax Records yn de Slotmakkersstrjitte yn Ljouwert, rjochte op undergroundmuzyk en dance, ûntduts dat yn Dútsklân nije finylparsen fabrisearre waarden. Dy hypermoderne masines produsearje platen fan in folle bettere lûdskwaliteit as de aardich datearre apparatuer dy’t hjir en dêr yn Europa draaiende hâlden wurdt en de platekrisis oerlibbe hat. En dat Roorda mei in saak en label al yn de platebusiness siet makket dat der al in basis wie, en in netwurk, dêr’t it aventoer út wei oanflein wurde koe. Wol te sjen oan de muzyk dy’t út de parse komt. “We zitten ‘diep’ in de dance”, stelt Roorda. “Maar alles wordt wel geperst. De eerste plaat was van een rockband, de Rectum Raiders.”

De eigeners hoopje yn de Blokhúspoarte it earste jier 250.000 platen te parsjen. Roorda: “We persen vanaf 150 platen en tot duizenden.” Dat it ding fonkelnij is, in saneamde Newbilt, makket him blykber dochs oantreklik foar de grutte platelabels. Want ek Record Industry parset bygelyks noch mei âlde masines. Mar it platebedriuw yn Haarlem hat dêr al safolle fan dat har produksje miljoenen platen it jier bedraget. De produksje yn Ljouwert is fral foar Europeeske platemaatskippijen ornearre. “De vraag komt vooral uit Duitsland, Frankrijk, Engeland en uit Spanje en Italië”, sommet Roorda op. Se bedarje dus net yn eigen lân en seker net by Ljouwerter platesaken yn de bakken. Der gean grutte partijen op transport nei Brussel, of Parys, seit kollega-eigener Pascal Thulin.

Mar net alles ferdwynt fia de eksport. “We hebben ook al contact met de popacademie”, fertelt Roorda. “Daar gaan we een plaat voor doen. Een plaat van een soort battle tussen bands op de popacademie. De beste producties.” Dêrnêst wurdt der neffens de eigeners ek mei lokale bands praat oer de mooglikheden yn de takomst. Dat betsjut net dat der konkreet yts úttocht is. “Maar er is hier een redelijk gezonde bandjescultuur”, seit Thulin. De eigeners ferwachtsje dat se ek foar lokale muzyk fan betsjutting wêze sille.

In platemaatskippij dy’t Frysktalige muzyk útbringt hat neffens Roorda noch net ynformearre nei de mooglikheid om by him in plaat drukke te litten. Mar platelabels dy’t in kantoar yn Ljouwert ha, binne der ek al net folle. It ynisjatyf soe ek út in oare hoeke wei komme kinne, miskien in nijsgjirrich foarstel fan in artyst mei in sterke winsk en wil. In finylfabryk yn it âlde finzeniskompleks fan Ljouwert, dêr tinkt nimmen oer nei. No ja; hast nimmen. No is er der.

Het bericht Deepgrooves: finylplaten fan de modernste makkelei verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Onderstaande zin klinkt veel mensen raar in de oren – mij ook. Ik hoor namelijk bij een groep mensen die bij het onzijdige woord neefje het betrekkelijk voornaamwoord dat verwachten. Er zijn mensen die een heel ander taalgevoel hebben. Zij gebruiken altijd die om naar mensen te verwijzen. Ze gebruiken dus niet het woordgeslacht voor hun keuze van het betrekkelijk voornaamwoord, maar een ander criterium. Waarschijnlijk is dat criterium ‘menselijkheid’.

‘We gaan naar mijn neefje, die jarig is.’

Dat wordt door de mensen die dat zeggen weleens veroordeeld, maar heel onlogisch is de keuze voor die niet. Betrekkelijke voornaamwoorden worden in de standaardtaal en ook in het taalgevoel van veel mensen namelijk door het woordgeslacht bepaald, maar daarmee vormen ze zo langzamerhand een uitzondering. Bij veel andere voornaamwoorden is dat allang niet meer zo. Daar spelen allerlei andere criteria een rol. Bovendien is er wat de keuze van de voornaamwoorden geen eenheid binnen het Nederlands: de ene spreker kiest het ene criterium, de andere spreker het andere.

Voor een spreker van het Duits is dat erg vreemd. Het Duits en het Nederlands lijken natuurlijk erg veel op elkaar, maar in het Duits bepaalt bijna altijd het woordgeslacht welk voornaamwoord er wordt gekozen. Jenny Audring is een Duitse taalkundige, die uitgevogeld heeft hoe het complexe Nederlandse systeem in elkaar zit. Ze heeft daar een geweldig interessant proefschrift over geschreven: Reinventing Pronoun Gender. Een link vind je hier: https://www.lotpublications.nl/Documents/227_fulltext.pdf.

Wie eens wil weten welke criteria hij allemaal gebruikt bij het kiezen van voornaamwoorden, kan in de onderstaande tabel de vormen omcirkelen die hij gebruikt. Als alle rondjes in de tweede kolom staan, dan gebruikt hij het Duitse systeem – dan is woordgeslacht het enige criterium. Staan er ook rondjes in de derde kolom, dan gebruikt hij een gemengd systeem. In de vierde kolom staat het vermoedelijke criterium om de vorm in de derde kolom te kiezen.

Het bericht Waarop baseren we onze keuze voor een voornaamwoord? verscheen eerst op de Moanne.

TSJOMME DIJKSTRA – 

Fiskers, lânarbeiders, boerefeinten, turfstekkers: yn de skiednis en ûntwikkeling fan Fryslân is in net út te flakken rol ferfolle troch withoefolle groepen arbeiders. It skynt sels dat de measte minsken dy’t hjoed-de-dei yn de provinsje wenje foarâlden hawwe dy’t arbeider wienen. Mar wat witte wy fan de neilittenskip en it libben fan ús foarâlders? Yn it projekt ‘Wat foarôf gie’ bringe keunstner Sjoukje Iedema, fotograaf Linus Harms en skriuwer/dichter Elmar Kuiper in earbetoan oan de gewoane arbeiders yn Fryslân; generaasjes nei elkoar dy’t it paad sljochten foar syn hjoeddeistige bewenners.

“Oandacht foar de terpen, en foar rike minsken. Mar wêr is de gewoane arbeider?”

It wie ûndersyk nei har eigen foarâlden dat Iedema op it ûnderwerp brocht. “Yn 2013 wie ik dwaande mei stambeamûndersyk nei de famylje fan ús pake, fan memmekant, in doarpstimmerman út Wânswert”, sa fertelt Iedema, dy’t dêrfoar ûnder mear berte-akten beseach fan ferskillende generaasjes fan har stambeam. “It foel my op dat de bern hast allegear op in oar plak berne wienen, plakken dy’t fier by elkoar wei leinen.” Iedema ûntduts dat har foarâlden seizoenarbeiders wienen. Ut nijsgjirrichheid begûn se har fierder te ferdjipjen yn it libben fan de generaasjes dy’t ús foarôf gienen. Iedema: “Doe hearde ik fan in meiwurker fan Tresoar ek noch dat de measte minsken yn Fryslân foarâlden hawwe dy’t lânarbeider wienen.” Sa ûntstie by har yn de jierren dêrnei it idee foar in keunstsearje. En op gegeven momint betocht se dat der yn dit jier ek wol in hiel moai poadium wêze foar it ûnderwerp. Want it giet yn wêzen om in ûndersyk nei wa’t minsken dy’t hjir wenje binne en wêr’t se weikomme.

Je hoege mar in pear generaasjes werom om yn it tiid te belânen dat in trochsnee famylje yn Fryslân yn ienfâldige omstannichheden en faak sels earmoed libbe. Bern yn dy húshâldings krigen noch gjin ûnderwiis. En op it lân en op it wetter waard manmachtich arbeide om genôch iten en ynkomsten te generearjen om yn it libbensûnderhâld fan alle Fryske famyljes foarsjen te kinnen. Iedema konkludearre dat dat bestean yn musea dy’t it Fryske ferline tentoanstelle net folle omtinken krijt. En dat fielt ûnrjochtfeardich, fynt se. “Oandacht foar de terpen, en foar rike minsken. Mar wêr is de gewoane arbeider?”, seit se oer wat se by it Fries Museum oanskôge. “De balâns kloppet net. It is yts dat ik mis. En as de balâns net kloppet wol ik der wat oan dwaan.”

Se die yngeand ûndersyk om it libben fan de generaasjes yn kaart te bringen en de tiid en omstannichheden dêr’t de minsken yn libben. Se besocht it libben fia ferskillende keunstfoarmen wêrby’t se mei in soad materialen wurken te ferbyldzjen. Dêrnêst behelle se fotograaf Linus Harms by it projekt. “Ik koe syn wurk en syn foto’s sprutsen my oan troch de waarme sfear.” Harms krige de opdracht om de Fryske grûn te fotografearjen en te spegeljen yn it hjoeddeistige libben. Under mear fia moderne gebouwen en it ferkear helle hy it ûnderwerp nei dizze tiid ta en lei hy de ûntwikkeling yn it libben fan de minsken fêst.

Ek dichter Elmar Kuiper wurke mei oan it projekt, yn de foarm fan byldzjend proaza mei it Fryske lân as tema. “It is in dokumint. Dat fertelt oer de measte Friezen”, seit Iedema oer it projekt. “En as je it ek noch psychologysk besjen wolle, dan lit it ek sjen dat minsken wiis wêze meie mei wa’t wy binne.” Yn tekenings, skilderijen, mixed media, grafysk wurk, fotografy en yn byldzjend proaza wurde de generaasjes foar ús eare. Earst yn de foarm fan in eksposysje en letter yn it jier in multimediapresentaasje.

It projekt sil op mear plakken as tentoanstelling te sjen wêze. Iedema: “Allegear plakken dêr’t de arbeid plak hie.” No binne alle fysike wurden te sjen yn Galerie Loof yn Jubbega. Dêrnei is in part fan it wurk te sjen yn Feanwâlden en yn it Hannemahûs yn Harns, oan see. Dêr is letter yn it jier de grutte eksposysje de Lage Landen te sjen. “Dêr slút it goed by oan”, stelt Iedema. Letter yn it jier wurdt it projekt as in multimediaal barren presintearre yn Tresoar, dêr is ek noch plak foar oare wurken dy’t net yn Loof te sjen binne. Iedema: “Wat ik fral hoopje is dat minsken deroer begjinne te praten.”

It projekt is oant en mei snein 4 febrewaris te sjen yn Galerie LOOF, iepen fan tongersdei oant en mei sjen tusken 13.00 en 17.00 oere. Adres: Gorredijksterweg 73, 8411KC Jubbega. Mear ynformaasje: https://www.friesland.nl/nl/culturele-hoofdstad/agenda/3411106/wat-foarof-gie.

Het bericht Hommaazje oan de lânarbeider verscheen eerst op de Moanne.

RYNK BOSMA – 

Fansels kinne je de fiters fan eigen rinskuon fêst meitsje, rêchsek achterop en dan it Fryske lânskip temjitte. Fansels kin je dy reis ek meitsje yn goed selskip en de tinzen fan it selskip diele om se dan fleane te litten oer in lânskip fan wetter, reit, greide en lâns de groeden fan bougrûn. En dy ûnbidige rykdom by winterdei besinke litte. Direkteur Bert Looper fan Tresoar neamt al dy keuzes op yn it foarwurd dat hy skreaun hat by it boek ‘ienkennich lânskip/eenkennig landschap’. In boek sûnder haadletters en mei foto’s fan it Fryske lânskip, de measten makke by winterdei as de keale foarmen oerbliuwe nei wer in kleurrike simmer.

Want as der in boadskip ûnder dy donkere pompeblêden fan it wetter sit dan is it wol: minsken yn Fryslân, wês hoeden mei it lânskip om jim hinne, ferniel it betrouwen net want it lânskip is al sa ienkennich.

Je kinne ek nei galery De Roos van Tudor oan de Iewâl yn Ljouwert gean wêr’t sûnt sneon 20 jannewaris de foto’s oan de muorre hingje, mei dêrnjonken in gedicht fan Eppie Dam dy’t de bylden fan fotograaf Gijs Dragt yn wurden besiket te fangen. Dat kin tusken alle drokten fan LF2018 troch oant 24 febrewaris. In moai, hast ‘sereen’ rêstpunt tusken al dy kulturele aktiviteiten troch.

‘Sereen’, as der ien eigenskip is dy’t Gijs Dragt meinaam hat út syn wurkromte yn in kleaster yn Zwolle, dan is it dat wol. ‘It detail fan de abstraksje, de abstraksje fan it detail’, sa seit Looper mei in knypeach nei de klassike omkearingen fan Winston Churchill. ‘it gea fan grien en blau ienkennich’, sa dichtet Eppie Dam yn it boek dat twa lêslinten hat, in griene en in blauwe. Grien, blau, griis en de driigjende swartwyt tinten fan in dei dy’t de holle delleit wylst de ljochte kleuren yn de loft it lêste ferset biede tsjin de natoerwet dy’t alle dagen wer foarby komt.

Dragt ‘schildert met zijn camera’ sa’t hy it sels seit. Stjurre bylden fan de natoer lizze ien inkeld momint fêst dat wilens al lang wer foarby is. Sa’t Looper sei, je kinne der sels op út en farianten sjen fan dy stjurre natoermominten. En dêrnjonken neffens op ‘e nij Looper in reis meitsje troch eigen ‘tinken en fielen. Sit stil en reizgje.’ Mar ferjit dan net de teksten fan Eppie Dam mei te nimmen want moaier as dat wurdt it net yn de wrâld fan wurd en byld.

De krytise noat by it abstrakte grien fan ‘greide’: ‘hat hjir in knoffelskonk in amer gevelglâns omsmiten?’ om te einigjen mei ‘- en greide befjochtet syn namme op in griene foarm fan migrêne’. Om dêrnei te besykjen de tinzen te fangen fan de rêst dy’t op de seedyk as in tekken om de mins hinne teart by it waad: ‘it waad wiid fan swijen/ befrijt de wrâld/ fan fuery en twang’ en as de dei hast foarby is: ‘oan de eachein/ begjin fan alle ierde/ keart de lege himel yn himsels/ sinne docht syn goudjefte/ yn ‘e ponge fan de nacht’. Je moatte wol hiel fier reizgje om bettere wurden as húskeamer om yn te wenjen te finen.

De foto’s fan wetter en lânskippen krije faak in oare lading troch it prachtige spul fan kleur en wolk by it skieden fan de dei. Want as der in boadskip ûnder dy donkere pompeblêden fan it wetter sit dan is it wol: minsken yn Fryslân, wês hoeden mei it lânskip om jim hinne, ferniel it betrouwen net want it lânskip is al sa ienkennich. Miskien wol in lêste stasjon, of sa’t Dam it seit: ‘en skilder (mar al te graach/ de fotograaf) is alles hjirmei sein?/ do dichter (mar wa sil dy noch lêze/ is de fraach) hast wat keare kinnen?/ de spoaren binne fêstlein/ sa’t se nei de eachein rinne/ dochs fleach bij ús in stoptrein/ fluitsjend troch it stjitblok hinne/’. Dochs noch wurden dy’t in strieltsje hope talitte.

Het bericht Stjurre mominten by ivich moaie wurden verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

Freedtejûn, 26 januari, brocht it Flaamske Musykteater Transparant yn it Posthús op It Hearrenfean it teatrale lietresital Façade: De laatste dagen van Mata Hari, ek wol oankundige as offisjeel ûnderdiel fan it haadprogramma by de iepening fan it kulturele haadstêdjier LF2018. Toch is de foarstelling, dy’t earder ûnder mear yn Antwerpen te sjen west hat, noch mar trije kear yn Nederlân te sjen. En dy kearen sille net yn Fryslân wêze. Terjochte of net?

Façade: De laatste dagen van Mata Hari is beslist in foarstelling dy’t in grutter publyk fertsjinnet as in healfolle seal mei in grut part genoadigden.

It ferhaal fan de spionne en eroatyske dûnseres Mata Hari – Margaretha Geertruida Zelle (1876-1917) har artystenamme – is, mei alle publisiteit om it frijkommen fan argiven, de tentoanstelling yn it Fries Museum en, net te ferjitten, har eksekúsje, foarich jier oktober hûndert jier ferlyn, hinne is bekend. Façade giet oer de perioade fanôf it momint dat sy op fertinking fan spionaazje finzen set wurdt oant it momint dat sy foar it fjoerpeleton stiet. Wa’t spektakel ferwachte, sil teloarsteld west ha. Wa’t fan in ferstilde, ferhalende muzikale foarstelling hâldt genoaten fan sopraan Claron McFadden en Claire Chevallier op piano.

Yn lieten, op musyk fan tiidgenoaten as Debussy, Poulenc en Satie wurde Mata Hari har tinzen en gefoelens werjûn en wurdt tagelyk in tydsbyld sketst. Muzikaal, mar ek as it giet oer in soldaat, in jonge fan tweintich dy’t fjochtet yn de Earste Wrâldoarloch.

De lieten wurde ôfwiksele troch koarte spylsênes. It meastepart fan it ferhaal wurdt ferteld fanút it stânpunt fan de arts Léon Bizard (acteur Josse de Pauw) dy’t har, yn de perioade dat sy yn Saint-Lazare yn Paris finzen sit, geregeld besiket. Hy fertelt oer moetingen mei har, mar ek oer wat in psycholooch fan har fynt. Fierder lêst er Margarethe Zelle har brieven oan famyljeleden fan har eks foar en ek in resinsje oer in optreden. Dizze bylden binne yn it foar opnaam en wurde op trochsichtich gaasdoek fertoand. Technysk sjoen moai, want sjochst sawol de projeksje as beide froulju en as der gjin projeksje is falt it doek net op. Steurend is lykwols al dat der tidens de projeksjes in wjerbyld op de achtergrûn te sjen is. Likemin goed trochtocht is de wize wêrop’t teksten projektearre wurde. Liet- en sprutsen teksten binne foar in part yn it Frânsk, foar in part yn it Nederlânsk, in inkeld liet is yn it Dútsk of Ingelsk. Oersettingen, sawol foar in Frânsk- as foar in Nederlânsktalich publyk – as sein, it selskip is Flaamsk – needsaaklik om it ferhaal folgje te kinnen, ferskine op it skerm, mar lang net allegear. En sprutsen tekst wurdt hielendal boppe-oan projektearre, fier boppe it spylflak. It each lûkt dan nei de tekst, net nei wat op it toaniel bart.

Claron McFadden sjongt dan wer koket, dan wer swoel of ynbannich en lit sa ferskillende aspekten sjen fan de frou dy’t Margaretha Zelle west ha moat. Clare Chevalier begeliedt har soepel en betiden firtuoas. Margaretha Zelle har ferhaal, hoewol bekend, is yntrigearjend genôch om op dizze wize brocht te wurden. Bysûnder is hoe’t sysels in ûnderskied makket tusken Margaretha Zelle en Mata Hari, twa hiel ferskillende persoanlikheden. Is Margaretha bang foar de neierjende dea, Mata Hari wegeret in blyndoek foar te dwaan as sy foar it fjoerpetoton ferskynt. Façade: De laatste dagen van Mata Hari is beslist in foarstelling dy’t in grutter publyk fertsjinnet as in healfolle seal mei in grut part genoadigden.

Het bericht Façade: De laatste dagen van Mata Hari verscheen eerst op de Moanne.

Understeande boeken bespruts Ernst Bruinsma yn Op en út, it kultuerprogramma fan Douwe Heeringa foar Omrop Fryslân:

• Bremer & Hoekstra, ‘De 13de asega’. Bornmeer, De Gerdyk 2018. www.bornmeer.nl
• Philipp Blom, ‘Wat op het spel staat’. Vertaling W. Hansen. de Bezige Bij, Amsterdam 2017. www.debezigebij.nl

Het bericht Ernst Bruinsma yn Op en út verscheen eerst op de Moanne.

KAREN BIES – 

Wy ha thús twa kranten, mar ik ha it noait oan tiid om se beide te lêzen. Ik ha al faak tocht om ien op te sizzen, as ik dy bulte papier lizzen sjoch, ein fan de wike. Al dy beammen… Foar de lokale sensaasjeferhalen lês ik de Ljouwerter, om wizer te wurden de Volkskrant. Dy skriuwt ek oer lokale sensaasjes, mar dan yn Amsterdam. Lêsten in ynterview mei in stel dat de haadstêd ferruile hie foar Broeksterwâld. Mar se moásten elk wykein werom nei Amsterdam ‘voor lekker brood, mooie bloemen en oude vrienden.’ Ja, dy ha je net samar yn Broeksterwâld.

En wat Hilversum dochs samar foar elkoar krigen hat: dat Friezen ienriedich lulk binne. Foar dat gefoel fan ienheid en mienskip docht LF2018 al jierrenlang syn bêst.

‘Dit zijn de plaatsen in 2018’, skriuwt de Volkskrant. ‘Sommige reisbestemmingen zijn extra interessant dit jaar. Vanwege speciale evenementen, nieuw elan of gewoon omdat de reisredactie vindt dat die plek meer bezoekers verdient.’ Ha, tink ik, even sjen wat se skriuwe oer Ljouwert. Se begjinne mei it coole Johannesburg en dat de rand swak stiet, dus geunstige prizen foar de toerist. We moatte dit jier ek nei Memphis, Tennessee, want it is fyftich jier lyn dat Martin Luther King fermoarde is. We kinne hûndert jier Georgië fiere, safari-kampeare yn Zimbabwe, in roadtrip meitsje troch Chili. En ‘Sinds de opening van het wonderschone Louvre Abu Dhabi Museum is er een dwingende reden elke tussenlanding in Abu Dhabi royaal te rekken.’ It tichtsteby foar de Amsterdammers is de Maasfallei yn Limburg, dêr’t je mei ‘een picknickmand op de fiets in het maanlicht dikke bevers ziet langszwemmen op zoek naar een boom om door te knagen’.

Gjin wurd oer wat der dit jier te dwaan is yn Ljouwert, Kulturele Haadstêd fan Europa. Ek gjin letter, gjin foto, gjin snipper papier fan de Volkskrant oer it iepeningswykein. It iennichste is tiisdei in artikel dat de Friezen har sa ergere hawwe oan de klisjee’s yn it lanlike TV-programma. Mar dat ferhaal ha se oerskreaun út de Ljouwerter krante. Wat de Volkskrant der oan taheakket binne deselde klisjee’s: dat der fan ’t simmer yn Fryslân ek gewoan skûtsjesyld en keatst wurdt, tagelyk mei ‘Schots hamerwerpen en Italiaans kaasslingeren.’ Hahaha.

Earst wurd ik lulk. Wat tinke se wol net by de Volkskrant? Ljouwert is te ûninteressant om te fermelden as reisbestimming. Ljouwert is te fier om hinne te riden. It is tefolle muoite om in achtergrûnferhaal te skriuwen, foarby folklore en tradysjes. It artikel ‘Cliché’s vallen verkeerd bij Friezen’ falt ferkeard by my.

Mar letter betink ik dat dit krekt it seare plak is. Klisjee’s bestean troch byldfoarming en dêr dogge wy sels hurd oan mei. De iepen mienskip en de kosmopolityske blik dy’t Fryslân neffens LF2018 hat, ferliest it fan pompeblêden, Alvestêdetocht en Foppe. Sâlt yn de wûne. It is net foar niks dat de foarstelling Stormruiter al útferkocht is, wy hâlde no ienkear fan Fryske hynders. En fansels wurde der op TV grappen oer Fryslân makke: ‘nu nog riolering en een verharde weg’.

Kinst der better ék mar om laitsje. En wat Hilversum dochs samar foar elkoar krigen hat: dat Friezen ienriedich lulk binne. Foar dat gefoel fan ienheid en mienskip docht LF2018 al jierrenlang syn bêst.

En no net nei Georgië of Abu Dhabi gean fan ’t simmer.

Het bericht Georgië verscheen eerst op de Moanne.

PAUL VAN DIJK – 

It is stil yn ‘e smûke hûskeamer yn Winsum as Inez Timmer binnenstoot en mei in grutte beweging in stikmannich plestik bekers fan de mini-fleugel smyt. Alles falt yn diggels, wol se mar sizze. It is it begjin fan Stockholm, of in inkele reis nei sabeare, húskeamerteater fan Inez Timmer en Wiebe Kaspers. We komme der achter dat Elske (Timmer) traumatisearre is om’t se har bern oanriden hat mei de auto. Wiebe Kaspers, dizkear net allinne pianist, hat in dûbelrol as de man fan Elske, dy’t mear allimentaasje hawwe wol, en it jonkje Hans. It ferhaal rekket yn in streamfersnelling as Hans foar it ljocht komt en begjint te fertellen. Ynienen bekrûpt it publyk it gefoel dat der wat goed mis is. It docht bliken dat Elske lytse Hans meinommen hat út Stockholm, nei har hûs, nei de kelder …

It duo hat net allinnich in ‘klik’ by it spyljen, mar hja fine elkoar ek yn dy oare leafde: de muzyk.

Yngrediïnten foar yndringjend thrillerteater op in skitterjende tekst tekst fan Tjerk Kooistra. It komt jo hjir en dêr oan it moed, mar de tekst befettet ek genôch filosofyske prakkesaasjes, moaie metafoaren en grappen. Timmer hat in goeie komyske timing, dat der falt genôch te laitsjen.

It dekor is sober. In baby-fleugel en wat plestik bekerkes, mear hat dizze foarstelling net nedich. Want yn ‘e smelle húskeamer wurdt goed spile. Timmer is tige oertsjûgjend as Elske, in frou dy’t yn har eigen wrâld it iene momint alles ûnder kontrôle liket te hawwen, en it oare beseft se dat net alles bliuwe kin sa as it is.

Fan Kaspers witte we dat er prachtich piano spilet … mar akteare? Jawis, dat kin er ek. Hy is foaral yn syn elemint as er mei de fjirde wand boartet en it publyk streekrjocht tasprekt (of foar immen yn it publyk in glês wyn ynskinkt). ‘Hans’ kin hielendal begripe wêrom’t Elske him meinommen hat en is syn eigen mem eins al in bytsje ferjitten. It is in kenmerk fan it ‘Stockholm-syndroom’: de gizeler krijt sympaty foar de gizelnimmer. En Kaspers spilet dit oertsjûgjend.

As der nei ôfrin fan de foarstelling neipraten wurdt mei de akteurs, fertelt Kaspers dat der ien by de foarige foarstelling sein hie dat hy [Kaspers] in prima akteur wie … mar dat er ris wat mei dat pianospyljen dwaan moast! Der sit oars genôch muzyk yn de foarstelling, ynstrumentaal (pianomuzyk ûnder in sêne), mar der wurdt ek songen troch Timmer en Kaspers. It duo hat net allinnich in ‘klik’ by it spyljen, mar hja fine elkoar ek yn dy oare leafde: de muzyk.

It riedseleftige ferhaal hat in ûnferwacht ein yn petto. As Elske en har man inoar wer ris treffe blykt net alles te wêzen sa’t Elske it ús foarspegele hat. Sabeare kin net allinnich in nijsgjirrich plak wêze om rûn te doarmjen, it kin ek in finzenis wêze.

Het bericht Sabeare, in finzenis verscheen eerst op de Moanne.

DIRK VAN GINKEL – 

Met ‘De romantiek in het Noorden’ heeft het Groninger Museum een indrukwekkende expositie over de negentiende eeuw in huis gehaald. Het toont bijna honderd werken van schilders uit Engeland, Duitsland, Scandinavië en Nederland. Onder hen grootheden als John Constable, J.M.W. Turner en Caspar David Friedrich. Maar er zijn ook veel minder bekende schilders met prachtig werk, zoals Johan Christiaan Dahl en Knud Baade. Gaandeweg realiseer je je dat er veel verwantschap is tussen deze kunstenaars en een aantal hedendaagse Friese schilders.

Caspar David Friedrich: ‘De schilder moet niet alleen schilderen wat hij voor zich ziet, maar ook wat hij in zich ziet.’

Ongenaakbaar
In de noordelijke romantiek is het landschappelijke element dominant aanwezig en wel op een heel specifieke manier. De wereld laat zich er van zijn meest ongenaakbare kant zien. Het is er kouder dan koud, bergmassieven zijn hoger dan hoog, zeeën woester dan woest. De mens past tegenover al dit geweld weinig anders dan ontzag, op het religieuze af. In de noordelijke romantiek is hij een voetnoot. Vrijwel al het buitenlandse werk in het Groninger Museum getuigt van één inzicht: de mens kan de natuur niet naar zijn hand zetten. Het uit Nederland afkomstige werk neemt een iets andere positie in.

Caspar David Friedrich heeft gezegd: ‘De schilder moet niet alleen schilderen wat hij voor zich ziet, maar ook wat hij in zich ziet’. De geschilderde natuur als uitdrukking van de innerlijke gemoedstoestand. Het is een boeiende exercitie om met die gedachte de tentoonstelling te bekijken.

De emoties in Engeland, Scandinavië en Duitsland lopen veel hoger op dan in Nederland, iets anders kun je moeilijk concluderen. Je ervaart in dat werk tegen de achtergrond van die ongenaakbare natuur veel eenzaamheid, angst en besef van onmacht in het schildershart. Maar ook aanbidding. Aan een van muren van het museum hangt een citaat van Turner: ‘De zon is God’.

Stevig briesje
In het werk van de Nederlandse romantici Koekoek, Nuijen, Kruseman en Schelfhout heerst een aanmerkelijk gematigder klimaat. Aan de horizon ontwikkelen zich weliswaar donderwolken, maar de koeien staan toch nog net op tijd op stal. Jaspanden flapperen in de wind, maar meer dan een stevig briesje zal het niet worden. En wat kou in de lucht is hier vooral een reden om de schaatsen onder te binden. Een omgewaaide vuilnisbak, een nat pak, dat is het wel zo’n beetje wat de natuur je in Nederland aan kan doen.

Zonder iets aan de kwaliteit van deze schilderijen af te willen doen – ze zijn gewoon fenomenaal goed – is het noordelijk-romantisch levensgevoel in Nederland toch vooral een kwestie van het voor de zekerheid even bij je steken van je regenpak.

’t Is een beetje gechargeerd – ook in de andere landen werden schilderijen gemaakt met een ‘zondagmiddag-gevoel’ en onze eigen Nuijen heeft een waarlijk smartelijke schipbreuk geschilderd – maar de verschillen zijn onmiskenbaar. De extreme natuurbeleving is vooral een buitenlandse aangelegenheid.

Voortlevende romantiek
Maar er zijn in Nederland niet alleen maar Koekoek-schilders. Onze eigen tijd kent schilders die duidelijk verwant zijn aan de noordelijke romantici. Hun op de natuur geïnspireerde werk kent dezelfde scherpe randen als die van Friedrich en consorten. De mentaliteit van de buitenlandse noordelijke romantiek is een vitale kracht in het werk van een aantal hedendaagse Friese schilders.

Het gaat hier om meer dan echo’s uit de negentiende eeuw, de schilders hebben ieder voor zich de beeldtaal van dit levensgevoel verder ontwikkeld. Kijk maar naar de onstuimige zeeën en onherbergzame landschappen van Barteld en Suzanne Glerum, de ijswoestijnen van Meint van der Velde, de nietige mens in de verlaten kustlandschappen van Krin Rinsema, de ruwe werelden van Françoise Stoop, om maar wat voorbeelden te noemen.

Het zou helemaal niet vreemd geweest zijn als het Groninger Museum een extra zaal had ingeruimd voor het werk van deze kunstenaars in wier werk het noordelijk romantisch levensgevoel zo sterk aanwezig is. Toch mooi dat je dit werk met enige regelmaat in galeries en kleinere musea aantreft. En bijzonder ook dat je in het Groninger Museum nu in het echt kunt zien waar dit moderne werk zijn oorsprong vindt.

Het bericht Noordelijke romantiek ook in Friesland actueel verscheen eerst op de Moanne.

GERBEN DE VRIES –

Yn’t  begjin fan dit jier waard ik troch de Stichting Oude Groninger Kerken frege yn it ramt fan it Reformaasjejier sechtjin tsjerken te beskriuwen. Acht yn East-Fryslân, dêr’t in soad lutherske tsjerken stean en acht yn eastlik Grinslân, dat kalvinistysk yn stee fan luthersk waard. Ek de tsjerke fan Bourtange siet der by. Ik koe oer dat Godshûs net sa’n protte relevante literatuer besette. Pas twa moanne nei’t ik de teksten ynstjoerd hie, skeat it my tebinnen dat der yn de boekekast ek yn boek stie oer de Noard-Nederlanske fêstingswurken. En ja, ek de tsjerke fan Bourtange stie deryn.

Auteur Klaas Timmer sil it achterôf wol jammer fûn hawwe, dat dit boek eins in pear jier te betiid ferskynde.

Ik hie der eartiids – it boek is fan 2013 – allinnich mar wat yn omsneupe, yn dy Atlas van historische verdedigingswerken in Nederland. Groningen, Friesland, Drenthe. It is in dreech neislachwurk oer alle fersterke stêden, bolwurken, wetterpoarten, skânsen, redoutes, kazematten en bunkers dy’t de lêste acht iuwen yn Noard-Nederlân boud binne. Rûchwei binne hja te ferpartsjen yn stêdlike ferdigening, skânsen boud yn de 80-jierrige kriich tsjin Spanje (1568-1648), de lânsferdigening fan dêrnei (1670 en fierder), en kazematten en bunkers fan foar en yn de Twadde Wrâldkriich. It giet dus om militêr erfguod, al brûke de ferskate skriuwers dizze term net.

De steatkundige ûntjouwingen yn Noard-Nederlân wurde kreas ferparte oer de trije provinsjes dêr’t it boek oer giet. Dat is op himsels in bytsje nuver en hie ek bêst yn ien wat langer stik kind. No binne it koarte, wat obligate stikjes bleaun. Hawar, it giet yn earste en lêste ynstânsje om de ‘objectbeschrijvingen’ sa’t it neamd wurdt. Fryslân wurdt behannele troch drs F.R.H. Smit en dr. F. Westra. Mei de ynlieder fan it stik oer Fryslân – doe noch drs. en no prof. dr. – G. Jensma wurken hja mear as tritich jier lyn al gear foar it boek Universiteit te Franeker, 1585-1811: bijdragen tot de geschiedenis van de Friese hogeschool (1985).

Wetterpoarten
Frank Smit  beskriuwt de alve stêden. Elkenien wit sa in fersterke stêd as Sleat te neamen, in stedsje yn dit gefal. Sleat ûntstie op de krusing fan de farwei tusken Snits en de Sudersee en de lânwei fan Starum nei Bentheim. Yn de 14e iuw wurdt Sleat as stêd neamd en hûndert jier letter komt der in grêft en in wâl om it plak. Der binne noch altiten twa wetterpoarten. De bekendste wetterpoarte lykwols is fansels dy fan Snits, faaks de bekendste fan hiel Nederlân. Yn Snits is lykwols de midsiuwske ‘grachtengordel’, sa’t Smit dat neamt, it wichtichste oerbliuwsel fan de ferdigeningswurken. De fêstingwurken fan Dokkum binne fan letter tiid, út de 16e iuw pas. De seis bastions binne noch te sjen. Dat jildt grosso modo ek foar Ljouwert. By Boalsert, dat ta myn ferrassing pas yn 1455 stedsrjochten krige, wurdt wat flau sein dat njonken it Hoog Bolwerk noch inkelde strjitnammen oan it fêstingferline herinnerje. Nee jongens, dat is wat te min.

Dan soene je tinke dat wy it mei dy stêden en stedsjes wol hân hawwe. Der komme fan de hân fan Frans Westra ek noch ‘Kleine werken in Friesland’. Somtiden stelt it net safolle foar, lykas de plakette dy’t by de eardere skâns Slijkenburg (op de grins fan Fryslân en Oerisel) pleatst is. Oan de oare kant is de skâns Blesburg under Wolvegea hielendal rekonstruearre, lykas ek de yn 2000 restaurearre skâns Bakkefean. Dat is lykwols fansels net te fergelykjen mei de restauraasje fan de fêsting Bourtange op de grins van Grinslân en Dútslan. Dat is in echte toeristyske trekpleister wurden.

Kazematten
En dan binne der noch de kazematten. It foarnaamste kompleks is – en wa is der noch nea west? – Koarnwertersân mei it Kazemattenmuseum. Op de eilannen binne der noch in moai tal ‘Duitse werken’ te sjen, sa’t it yn dizze Atlas neamd wurdt. Auteur Klaas Timmer sil it achterôf wol jammer fûn hawwe, dat dit boek eins in pear jier te betiid ferskynde.  Hy neamt yn it foarbygean wol ‘de zware bunker van de Wassermann-radar’ op Skier en de  ‘radarstelling Tiger’ op Skylge, beide skeakels yn de Dutske Atlantikwall. Dy hawwe beide de lêste jierren in toeristyske funksje krigen. De earste is no in spektakulêr ‘uitkijkpunt’ oer it hiele eilân. De Tigerstelling flakby West op Skylge is sûnt in pear jier hielendal út it sân groeven en is in grutte wurden. Dat hat Timmer net mear meinimme kind. Yn fergeliking mei de beskriuwingen fan de fêstingstêden en -stedsjes en de ‘Friese Waterlinie‘ – sjoch it moaie boek fan Meindert Schroor oer dit ûnderwerp, út 2008 – komme de kazematten en de ‘Duitse werken’  der wat suterich of.

Ik wit net krekt hoe’t it by de redaksje gien is. De teksten oer de stêden, de ‘Kleine werken’ en de ‘Duitse werken’ wiene binnen. Pas op dat stuit kaam der in snoade redakteur op de gedachte: hee, wêrom binne de stinzen en boargen eins net meinaam? Dat binne dochs ek fêstingwurken? Der hie op syn minst dochs wol in artikel oer midsiuwske stinzen as de Skierstins by kind. Mar it wie nei alle gedachten te let, al foelen der in pear ûntslaggen. De redaksje makke der him dêrnei yn it foarwurd wol hiel maklik fan ôf: “Ook is er in het algemeen van afgezien de kasteelachtige werken (borgen, stinzen, huizen) te beschrijven, die veelal een woonfunctie kregen. Alleen als zij in later tijd een verdedigende functie behielden, zijn zij wel behandeld.”Jaja. De muorren om de stêden, de kazematten, de ‘Duitse werken’ binne har ferdigenjende funksje ek al lang kwytrekke, hear! Mar it is in in handich boek, kreas útjûn, al past it troch omfang en gewicht net sa goed yn it dashboard fan in middenklasser.

Atlas van historische verdedigingswerken in Nederland. Groningen, Friesland, Drenthe, Kruijf, T. de e.a., 304 siden, útj. Matrijs, 2013. Priis €39,95

Het bericht In wat nuvere atlas verscheen eerst op de Moanne.