HENK WOLF – 

Op Frysktalige websites wurdt gauris praat oer de kwaliteit fan it Frysk dat dêr brûkt wurdt. It kommentaar komt der meastal op del dat minsken in wurd of in konstruksje tsjinkomme dy’t yn har eagen gjin goed Frysk is. Wêrom oft dat dan sa is, sizze se der allinnich hast noait by.

Sa krige lêstendeis ien dy’t it oer ‘ferwantskip’ hie it kommentaar dat dat ‘besibbens’ wêze moast. Wêrom waard der net by sein en de ‘dieder’ bekende hurd skuld en bekearde him ta ‘besibbens’.

Op Frysktalige websites wurdt gauris praat oer de kwaliteit fan it Frysk dat dêr brûkt wurdt.

No begryp ik wol dat minsken ‘ferwantskip’ fluch as Hollânsk lienwurd herkenne – of as ‘hollandisme’, as se dat wurd leaver brûke. En ja, ‘herkenne’ yn de foarige sin is ek sa’n wurd. Fansels is dat ‘ferwantskip’ it Hollânske ‘verwantschap’ mei in Frysk jaske oan. Of it is ‘verwant’, ferfryske ta ‘ferwant’, mei it achterheaksel -skip.

It wurd ‘ferwant’ is in eigenskipswurd, in ‘bijvoeglijk naamwoord’. Sokke wurden liene maklik, krekt lykas haadwurden (zelfstandige naamwoorden) en tiidwurden (werkwoorden). It Frysk tilt op fan sokke wurden dy’t út oare talen komme. In pear foarbylden binne krekt (Frânsk), fûst (Hollânsk) en surfe (Ingelsk). Dat talen dy’t mei-inoar yn kontakt komme, sokke wurden faninoar liene, is mear regels as útsûndering.

Foar de taalpurist binne sokke lienwurden leechhingjend fruit. Se binne maklik te finen en jo hoege net in soad fan taal te witten om deroer te eameljen. Of om se te korrizjearjen, om in oar perspektyf te kiezen.

Mar dat alternatyf, ‘besibbens’, is dat wol sok goed Frysk? Ja, sille guons sizze, it stiet yn myn wurdboek. Mar wa’t it wittenskiplike wurdboek fan it Frysk derby pakt, it Wurdboek fan de Fryske Taal, dy sjocht dat it wurd pas hûndert jier lyn foar it earst fûn waard. En by bloedbesibbens stiet sels as opmerking ‘boekentaal’.

Hienen de Friezen foarhinne dan net it ferlet om te sizzen dat se in foarâlder dielden? Fansels wol en it wurd ‘besibbe’ waard dêr dan ek wakker foar brûkt. Allinnich koest dêr net samar in haadwurd (zelfstandig naamwoord) fan meitsje. Wêrom net? No, ‘besibbe’ is óf in mulwurd (voltooid deelwoord) fan in âlder wurd ‘besibje’, óf it liket dêr sterk op. En achter sokke wurden kinne jo net samar -ens plakke. Dat is fanâlds in beheining yn ‘e Fryske grammatika. ‘Besibbens’ is eins in krampachtich besykjen om mei ‘besibbe’ itselde te dwaan as it Nederlânsk docht mei ‘verwant’. It is ek net in wûnder dat dat wurd yn ‘e sprektaal amper yn gebrûk wie.

Wat seinen de Friezen dan al, as it net ‘besibbens’ wie? Yn alle gefallen hat ‘sibskip’ âldere brieven. Dat waard al betiid yn ‘e njoggentjinde ieu brûkt, mar it wie yn it Frysk lang sa gewoan net as yn it Nederlânsk om foar sokke abstrakte begripen haadwurden te brûken. Leaver brûkten minsken eigenskipswurden om omskriuwingen. Wa’t âldere boeken lêst, dy sjocht dat der allegear heel oare manieren brûkt waarden om te sizzen wat yn it Nederlânsk mei ‘verwantschap’ útdrukt wurdt, lykas ‘it wie ek ien fan dat laach’ of ‘se besteane inoar yn it bloed’, ‘it is ien famylje’, ‘it is mei ús noch yn it bloed’, ‘it moat ien út it bloed wêze’, ‘it wie neiere famylje’.

Het bericht Besibbens verscheen eerst op de Moanne.

ARJAN HUT –

Ferline jier brocht Erik Betten (43, út Dronryp) syn thrillerdebút Quarantaine út, ein maaie wûn er dêr de Schaduwprijs foar en sneon siet er yn boekhannel Van der Velde om syn twadde titel te presintearjen. Dat dy De Prijs hjit is kleare tafal. “Met de schaduwprijs ben ik heel blij. Het is een debutantenprijs, dus je kunt hem maar één keer winnen. Maar een beetje druk voelde ik wel, omdat ik nu een boek met de titel De Prijs uitbreng.”

It nije boek is bysûnder aktueel. “Lees hem dus nu, over drie jaar is alles in het echt gebeurd.”

Betten ken ik as polityk ferslachjouwer fan it Friesch Dagblad. De regionale polityk spile in rol yn syn earste boek, en benammen de ferhâlding tusken it Noarden en Den Haach. Fierder skaaide it ek de horrorkant út, al laket de auteur dat soks “eigelijk een ongelukje” wie. De Prijs spilet him ôf yn de gamewrâld. “Onze afhankelijkheid van mobieltjes, dat was eigenlijk het vertrekpunt.”

Bûten raast de iene nei de oare bui oer de stêd. It trommeljen fan de rein op it dak fan de boekhannel oerstimt it barren op it poadium suver, al ha Betten en syn ynterviewer mikrofoans. Njonken harren sit ek in gebeartetolk. It is drok yn de winkel, de skriuwer lûkt in bulte folk. Ronnie Terpstra sleept ekstra stuollen oan, sadat elkenien sitte kin. De toiletten en de berneboekehoeke binne dêrtroch suver ôfsletten.

Yn De Prijs betinkt game-ûntwerper Wander Reeker it spul PrizeTag, dêr’t minsken net op Pokémon, mar op mekoar jeie kinne. As de dizenige organisaasje Sixtus der mei oan de haal giet, rint it út de klauwen. Betten freget wa’t in mobyltsje mei hat, oft dy oanstiet, oft dy online is? En stiet de mikrofoan oan? En de kamera? In soad stekke de hân op. Mear hannen as wannear’t er freget wa’t Quarantaine lêzen hat, al binne dy der ek genôch.

Tim Laning fan Grendel Games hat it manuskript neilêzen en op guon details de terminology oanpast. “Zodat gamemakers denken van: zo, die jongen heeft zijn huiswerk gemaakt!” Betten fertelt iepen en earlik oer it skriuwproses en hoe’t er it plot útwurke hat, wa en wat him holp. “Eerst moet je je verhaal schrijven en desnoods laat je plekken open met de aantekening ‘hier moet iets heel technisch komen te staan’.” Oan de ein fan it ynterview hellet er in tal minsken nei foaren en set se yn it sprekwurdlike sintsje. Hy jout se titels as Voorproever, Plotbewaker, Gangmaker, Karakterkraker en Eerste Meemaker.

It nije boek is bysûnder aktueel. Sa komt der yn De Prijs een heechlearaar foar dy’t in grutte linkse beweging opsette wol, mar botst mei de linkse polityk. En de polysje lansearret in app dy’t it foar de boarger mooglik makket om mei te helpen by in ûndersyk. “Lees hem dus nu, over drie jaar is alles in het echt gebeurd.”

Immen út it publyk wol witte wêrom’t it boek him yn Rotterdam ôfspilet. Dat is omdat Betten it skreaun hat yn de stjoerkabine fan in Rotterdamske wenboat. Quarantaine en De Prijs binne los fan mekoar te lêzen, mar spylje him yn itselde universum ôf. Personaazjes út it iene boek kinne yn it oare weromkomme. “Dat vind ik leuk”, hint Betten, “misschien zit er in De Prijs wel een personage waar nog een boek in zit.”

Sa komt it praat op boek trije. Yn de trein ûnderweis nei in radioynterview is al in begjintsje makke. “Vier uur in de trein, voor tien minuten radio. Dan kun je ver komen met de opzet voor een nieuw boek.”

Het bericht Priiswinnende thriller-auteur Erik Betten presintearret De Prijs verscheen eerst op de Moanne.

DIRK VAN GINKEL – 

Friesland kent veel kunstenaars die in alle stilte en afzondering hun werk doen. Dat bleek wel uit de overzichtstentoonstelling Frysk in Museum Belvédère (2018-2019). Zulk goed werk van zoveel onbekende namen. ‘de Moanne’ start de serie ‘Talenten in de luwte’ om deze kunstenaars beter te leren kennen. Dit is Deel 1: Bartle Laverman.

Met zijn lange haar en baard lijkt hij op een oud-testamentische verschijning, maar dan wel een van het vrolijke soort. De dichter en kunstenaar Bartle Laverman, gekleed in een wijde rode kiel en linnen broek, ontvangt zijn bezoek met uitnodigende gebaren op het erf van zijn boerderij in Offingawier. We lopen direct naar zijn atelier waar de heldere gelen, blauwen en groenen direct in het oog springen. Zijn werk, dat onder andere is gepubliceerd in zijn dichtbundel ‘In echte Fries’, is heel herkenbaar. Het zijn alledaagse tafereeltjes: vaak interieurs met een tafel waarop wat visjes, brood, wijn, een mes en uitzicht op zee. Ze zijn op een vrolijke en speelse manier geschilderd, zonder veel aandacht voor ‘hoe het hoort’. Maar altijd wel met een Piet Paaltjens-effect. Bij alle luchtige anekdotiek is er steeds ergens iets dat duidt op onheil.

‘Het wonder van het maken. Een hele tijd is er niks, dan doe je wat en dan is er opeens een schilderij. Daar heb ik plezier van.’

Weerbaarheid
Laverman is een duizendpoot. Hij is pedagoog, dichter, kunstschilder, was ooit redactielid van literair tijdschrift Trotwaer, docent filosofie, galeriehouder, curator, biologisch boer, bouwvakker en tuinwerker. Sinds zijn pensionering in 2011 is hij serieus met schilderen aan de gang, voordien moest dat tussen de bedrijven door gebeuren.

In de kunstwereld is hij bekend geworden als docent kunsttheorie aan Academie Minerva, een post die hij twintig jaar bekleedde. Hij leerde vele tientallen studenten om zich innerlijk te wapenen tegen kunstkritieken.

‘Als kunstenaar ben je heel kwetsbaar. Je stelt je ziel open aan kritische blikken. Dat is griezelig, want het kunstklimaat kan heel hard zijn. Ik heb studenten geleerd om zich te realiseren dat kunstcritici hun stukken schrijven vanuit een bepaald perspectief: een verzameling voorgekookte opvattingen die ze over het werk van een ander leggen. Als je het met dat perspectief eens bent, kun je er je voordeel mee doen. Ben je dat niet, dan kun je de mening van de recensent weliswaar respecteren, maar ook naast je neerleggen. Ik vind het heel belangrijk dat jonge studenten kunstkritieken leren lezen en een zekere weerbaarheid en geloof in eigen kunnen meekrijgen. En ja’, zegt hij grinnikend, ‘ik heb er als dichter en kunstenaar zelf ook wat aan.’

Gelaagdheid
Lavermans schilderijen staan in rijtjes tegen de muur van zijn atelier. Ze zijn makkelijk naar onderwerp in te delen. Zo is er een serie waarin de Halligen centraal staan: kleine eilandjes voor de Noord-Duitse kunst – meestal niet meer dan een weiland met een enkel boerderijtje en wat koeien – waar het flink kan spoken. ‘Ik vind het fascinerend dat je daar durft te wonen’. Dan zijn er de schilderijen waarin het huiselijk interieur de hoofdrol speelt. De laatste tijd schildert Laverman vooral vogels. ‘Dat onderwerp diende zich zomaar aan’. Ze zitten vaak druk te kwetteren op zijn doeken. Maar je weet nooit waarom ze dat doen. Misschien hebben ze het naar hun zin, voor hetzelfde geld waarschuwen ze voor gevaar of zijn het mannetjes die in de broedtijd niet aan de bak gekomen zijn en nu wanhopig de aandacht proberen te trekken van een nog ergens rondzwervend vrouwtje. Al zingend attenderen ze ondertussen roofvogels op hun aanwezigheid. Ook hier is er de verborgen dreiging.

‘Mijn werk wordt anekdotisch genoemd’, zegt Laverman. ‘Dat vind ik helemaal niet. Er is altijd een zekere gelaagdheid: een verhaal achter het verhaal. Misschien komt het door mijn stijl. Die heeft iets kinderlijks, de kleuren zijn vaak vrolijk maar raar, het perspectief klopt van geen kanten… Kijk, ik had een 10 voor perspectief op mijn LO-Akte Tekenen, ik weet heus wel hoe het moet, maar ik vind dat totaal onbelangrijk. Ik heb er ook geen zin in om het anders te doen. Als het klopt, is het saai.’

‘Mijn stijl heeft iets kinderlijks. De kleuren zijn vaak vrolijk maar raar en het perspectief klopt van geen kanten…’

Werkwijze
Lavermans manier van werken is bijzonder en heeft net als zijn stijl ook wel iets spontaans en kinderlijks. ‘Ik ben zo klaar met een schilderij, een uurtje en het is gepiept. Ik maak eerst kleine tekeningetjes en als ik zin krijg om daar een schilderij van te maken, dan doe ik dat. Dan teken ik zo’n schetsje groot na op het canvas en dan ga ik het inkleuren. Het wordt vanzelf wat. Toeval speelt daarbij wel een rol. Bij mijn laatste schilderij heb ik aan weerskanten bomen geschilderd. Het is daardoor net alsof je door een venster de tuin in kijkt. Die begrenzing geeft het ook iets van een middeleeuwse miniatuur, vind ik. Enfin, die bomen waren toevallig groen. Voor de achtergrond had ik eerst ook groen gekozen, maar dat bleek wat te veel van het goede. Dus dat heb ik overgeschilderd, in dit geval met paars, want die tube had ik net gekocht. En dan denk ik, als ik het resultaat zie: goh, wat leuk. Ja, zo gaat dat hier. Het is het wonder van het maken. Dat fascineert me. Een hele tijd is er niks, dan doe je wat en dan is er opeens een schilderij. Daar heb ik plezier van.’

Het bericht Het wonder van het maken verscheen eerst op de Moanne.

Wolsto in bydrage leverje oan de Moanne online of op papier? Dat kin! de Moanne is altyd op syk nei minsken dy’t goed skriuwe kinne en skerp tinke. Skriuwsto graach oer byldzjende keunst? Wolsto wat kwyt oer in boek datst krekt lêzen hast? Wolst in resinsje skriuwe oer in optreden datst koartlyn sjoen hast? Of wolst in bydrage leverje yn de foarm fan in fideo of in gedicht? Fertel it ús en stjoer dyn bydrage nei: reaksje@demoanne.nl.

Soesto foar ús skriuwe wolle, mar hast ferlet fan in konkrete opdracht? Dat kin ek. Lit ús witte hokker fan de tema’s dy’t ûnder de Moanne falle, binnen dyn ynteressegebiet falle en wy komme der grif út.

de Moanne wol in breed en kreatyf poadium biede foar aktuele en skôgjende bydragen oer kultuer en de keunsten. de Moanne wol sjen litte wat der yn en om Fryslân spilet, yn taal, byld en nije media. Op it web, op papier en fia ‘live’-moetingen.

Wy hoopje fan dy te hearren!

de redaksje

Het bericht Meiskriuwe oan ‘de Moanne’? verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

Op de twadde jûn dat yn de tún oan de Haven fan Dronryp, ûnder regy fan Theo Smedes, Turks Fruit brocht wurdt as iepenloftspul, swimt Maarten van der Weijden yn de omkriten fan Boalsert syn Alvestêdetocht om jild op te heljen foar kankerûndersyk. Sawol op de hinne- as op de weromreis is de autoradio ôfstimd op de Omrop, in nuver tafal, besef ik op de weromreis en it lietsje ‘Sis my dat it net sa is’ noch yn myn holle sit.

Seks wurdt ek yn it iepenloftspul net mijd: om de privacy fan de haadrolspilers net te skeinen meie der gjin opnamen makke wurde.

Sis my dat it net sa is: dat de jonge frou Olga (Christina de Boer), dêr’t de jonge byldhouwer Erik (Jitze Grijpstra) kompleet wei fan wie fan ôf it earste momint dat er har seach, syn ‘moai read beest’ dêr’t er mei neukte de earste kear dat er har moete, dy’t syn model en muze wie, dêr’t er mei yn it houliksboatsje stapte, dy’t noch altyd yn him siet neidat har relaasje útrûn op algeduerigen bargebiten en útinoar skuorde en dy’t, as er har, neidat hy der op los neukte mei alle froulju dy’t er safier krije koe – en dy wiene der by ’t soad – en sy inkelde mislearre relaasjes achter de rêch hie, op ’e nij moetet, in tumor yn ’e holle blykt te hawwen. Net te genêzen. Hy is ferslein, ûntheistere: Sis my dat it net sa is…

It boek, fan Jan Wolkers, ferskynd yn 1969 en de film mei Rutger Hauer en Monique van der Ven, yn 1973 yn de bioskopen, joegen de nedige opskuor om de eksplisite seks dy’t deryn sit. Seks wurdt ek yn it iepenloftspul net mijd: om de privacy fan de haadrolspilers net te skeinen meie der gjin opnamen makke wurde. Sjocht immen sa’n tritich jier letter noch op fan bleat? Fan Eriks fersyk oan Olga yn syn mûle te pisjen? Dat er him ôflûkt by in foto fan Olga?

Turks fruit is rûch én oandwaanlik, it giet oer seks én oer sykte en dea. Oer elkoar besitte, mei alle wille dy’t dêrmei mank giet, mar ek mei de skaadkant derfan: syn jaloerskens as sy it mei in oar oanleit, har gefoelens as sân kear deis har tefolle wurdt. It giet ek oer de frijfochten keunstner tsjinoer de boarger en dan benammen Olga har stokeljende fekke fan in mem (Eke Born). De mem dy’t, troch kanker, in boarst mist en de psychologyske ynfloed dy’t, hoe’t sy dêr mei omgie, hat op har dochter. De heit dy’t komt te ferstjerren, hoe’t de ferhâldingen dêrmei feroarje. En der is humor: Olga har heit (Jaap Jan Hemmes) dy’t, as syn frou der net by is op de maat fan de Radetzkymars meisjongt: ‘tieten, kont, tieten, kont, tieten, kont, kont kont’.

It sit der allegear yn en, op ynhâld, folle mear noch. Prachtich is hoe’t gebrûk makke wurdt fan it dekôr, bygelyks yn de begjinsêne dêr’t achter doek fammen stean as wiene it ûnfoltôge byldhouwurken. Prachtich ek de kever dêr’t Olga en Erik yn frije en foaral ek de klean út de jierren fan boek en ferfilming as haakte jurkjes, in jumpsuit. In liveband en bekende lietsjes as ‘Malle Babbe’ en ‘We zullen doorgaan’ mei ferfryske teksten meitsje it ôf. In stik fol fjoer, troch spilers dêr’t fjoer yn sit. Klasse.

Sneon 22 juny, Turks fruit, Iepenloftspul Dronryp. It stik is oant en mei 6 july te sjen.

Het bericht Sis my dat it net sa is verscheen eerst op de Moanne.

MALTSJE DE RIDDER-JANSMA – 

Op de langste dei wurdt yn kafee Marktzicht yn Drachten nota bene it koarte ferhaal yn it sintsje setten. In inisjatyf fan oersetster Martsje de Jong en skriuwster Hilda Talsma, ek om it gat dat yn de jierlikse Fryske boekemerke fallen is op in oare manier op te foljen. Fiif renommearre auteurs waard om in nij, koart ferhaal frege en der wie in skriuwwedstryd útskreaun. It tema: Sinnekear.

Hjir is it mei tweintich man al gesellich drok, der komme ek noch wolris Grinslanners oanwaaien, Drinten sels.

Hawar, de jûn begjint om kertier oer achten, mar healwei achten komme de earste besikers en dielnimmers al oer de drompel. De hjitte fan de middei hinget noch nei. Martsje de Jong en de foar in Gysbert nominearre Elske Schotanus steane mei Wâlddichter Arjan Hut op it terraske, Schotanus freget oft er Eeltsje Hettinga, de Dichter fan Fryslân, ek tsjinkommen is yn de bus fan Ljouwert nei Drachten. As Hettinga mar net trochriden is nei Assen. Mei rêde stappen komt ek Hylke Speerstra deroan en even letter arrivearret Geert Nauta. Yn it kafee heint Talsma de besikers op mei in hân en in glimk.

Utbater Ronald van der Molen fynt it moai dat de Fryske literatuer syn Marktzicht wer wit te finen. Hjir is it mei tweintich man al gesellich drok, der komme ek noch wolris Grinslanners oanwaaien, Drinten sels. Ida Heddema fan Boeken fan Fryslân dekt in tafel mei literatuer, twa meter fierder stiet de mikrofoan, ûnder in âlderwetske siferklok. “Fryske skriuwers lêze mekoars wurk net,” bromt Speerstra, mar der komme yn alle gefallen wol in soad om nei har kollega’s te harkjen. Njonken Speerstra binne ûnder oaren dichter Job Degenaar en berneboekeskriuwer Paul van Dijk oanwêzich, en ek de Dichter fan Fryslân stekt de holle troch it doarsgat. Mar we moatte net allegear by de doar stean, want dan ûntsteane der opstoppings.

Nyk de Vries, ien fan de dielnimmers, sit oan in lytse rûne tafel achter yn in hoekje en wurket noch konsintrearre oan syn ferhaal. Rigels wurde mei de pinne soepelder makke. Hy sjit út en troch ien oan, yn de hoop dat it in lokale Wâldpyk is, en freget: “Dy flats ast Drachten ynrydst, hite dy de Tjaardaflats?” Foardat it programma begjint, sit Speerstra – oan de grutte tafel by de bar – al op de praatstoel en fertelt Geert Nauta in ferhaal dat him ôfspilet yn de regio fan Top en Twel, dêr’t Nauta hikke en tein is.

Wilens spilet it duo Gjalt de Jong & Paul Siemensma maritime folk op rockfolume. Mei de eagen ticht is it krekt as binne we werom yn de tiden dat Eije Wijkstra en Durk Tabak as muzikanten aktyf wiene. It is net fier fan Marktzicht dat Tabak yn 1929 yn kafee Jonker oan de Noardkade ien mei syn mes om hals brocht.

Foar it skoft binne Nauta, Elske Schotanus en Nyk de Vries oan bar. De ferhalen binne sa’n seishûndert wurden, dat is minder as dit ferslachje minsken, dat it earste blok is samar foarby. Elke auteur follet it tema op in eigen, herkenbere wize yn. By Nauta rint der in staasje fan toarstige en pystige manlju troch it ferhaal, Schotanus har bydrage sit fol ûnútsprutsen famylje-frustraasje en De Vries mient in âlde freon te sjen, dy’t Sjampoo hjit en al lang dea is.

Ek nei it skoft rint it noflik troch. Fan hûnsdagen oant knyntsjedagen, alles komt foarby yn de kompakte epistels fan Ferdinand de Jong, Anita Terpstra en de winner fan de ferhalewedstryd, Rienk Vlieger út Eastermar, mei syn ferhaal Nachtljocht. “Der binne trettjin ferhalen ynstjoerd,” neffens Talsma. “De measte net de frolike kant neist.” Vlieger syn ferhaal wie dat ek net, joech de man sels ta, mei de (eangst foar de) dea as tema. Ut hannen fan Ida Heddema kriget hy in boekepakket mei alle nominearren fan de Gysbert én Baukje Zijlstra har De Koma Korrektor, winner fan de Douwe Tammingapriis, dy middeis wie de seremoanje yn Tresoar.

Ferdinand de Jong, ek bekend fan syn Omrop-kollums, lêst syn ferhaal sa floeiend as soe er de wurden azemje. Martsje de Jong (in soad de Jong-en dizze jûn, men soe sizze kinne dat de Fryske literatuer dochs oan it ferJongen is) kundiget de ôfsluter oan mei “De lêste ear is oan Anita Terpstra”. Terpstra, út Hollum, ynternasjonaal suksesfol thrillerauteur, merkt op dat de begraffenisûndernimming út har berteplak ek De Laatste Eer hjit. Se praat wol Frysk, mar skriuwt it net. It oanwêzige Afûk-personiel stekt de earen op.

It is krekt healwei tsienen as it foarlêzen achter de rêch is. Sa’n fyftich oanwêzigen hawwe har skoan fermakke en by de organisaasje oerhearsket it gefoel dat der noch wol mear ferhalen klinke kind hiene. De sinne sakket lang om let stadich achter de Tjaardaflats. Wilens springe de Dichter fan Fryslân én de Wâlddichter by Terpstra yn de auto, foar de rit werom nei Ljouwert, nei de Gysbert Japicxstrjitte nota bene… men soe der wol in koart ferhaal oan ophingje kinne.

Op nei Boekwinterboek?

Het bericht As de sinne lang om let ferdwynt achter de Tjaardaflats verscheen eerst op de Moanne.

Dizze spesjale útjefte fan Tresoar, dy’t ek útkomt as nûmer 3 fan kultureel tydskrift ‘de Moanne’, ferskynt by de tentoanstelling ‘Underweis – de reis fan it linnen’, nei in idee fan Hennie Dijk – Stel. Alle abonnees fan ‘de Moanne’ krije dizze special tastjoerd mei ‘de Moanne’ nûmer 4.

Underweis – De reis fan it linnen
Fan 29 juny o/m 10 augustus is yn de eksposysjeromte fan Tresoar de útstalling ‘Onderweg’ te sjen, mei keunstwurken op histoaryske linnen doeken.

Fan Noard-Dútslân út reizgen yn de 18e, 19e en 20e iuw de saneamde ‘Hollandgangers’ nei Noard-Nederlân. Dizze ‘hannekemaaiers’ wurken yn de simmer as seizoenarbeiders yn de lânbou. Sy hiene as hannelswaar rollen tekstyl by harren, dêrom waarden sy yn it Frysk ‘lapkepoepen’ neamd.

Yn 2012 kocht Hennie Dijk-Stel in âlde rol linnen yn it Stadtmuseum yn Quakenbrück. De rol stof waard yn stikken knipt en útdield oan keunstners dy’t oan de rûte wennen dy’t de ‘Hollandgangers’ ea rûnen. De opdracht oan dy keunstners wie: bewurkje de lape op dyn eigen wize. Lit dy ynspirearje troch ferhalen oer ‘Hollandgangers’, oer duorsum linnen of de ekonomyske flechtlingen fan no. Jou – lykas yn de eardere iuwen gebrûklik wie – it ferhaal troch, sûnder sosjale media. Besjoch wat dy keunstwurken teweibringe. Underfyn de reis fan it linnen. It resultaat: ienentweintich folslein ferskillende keunstwurken. Se binne te sjen yn de eksposysjeromte fan Tresoar fan 29 juny o/m 10 augustus. By de útstalling wurde ferskate aktiviteiten organisearre.

De eksposearjende keunstners binne: Gerhild van Rooij, Nynke Runia, Rieneke Gollnau – van Kalker, Agnes Hakkenberg van Gaasbeek, Hannah Elisabeth Walstra, Petra van Kalker, Elbrich Wind – Wartena, Elke Schmitz, Geke Beenen-de Bos, Pim W.J. Sissing, Jet Rotmans, Geertje van der Zijpp, Sebastiaan Haykens, Johanna Lups, Irma Frijlink, Oksana Heitmann, Beate Kliche, Maria Stratmann, Rainer Englisch, Hennie Dijk-Stel en Dagmar Schwager.

De tentoanstelling is iepen fan moandei o/m snein fan 11:00-17:00 oere. De tagong is fergees.

Het bericht Nûmer 3 verscheen eerst op de Moanne.

De Lêzende Mins, Barno Veld
Redaksjoneel
Kollum, Karen Bies
Kollum, Conrad Berghoef
It bêste fan deMoanne.nl
Ynterview Grytsje Klijnstra, Frank den Oudsten
Portfolio Machiel Braaksma
Ynterview Karen Bies, Maarten Loonen
Strip, Skelte Braaksma
Ynterview Anne-Goaitske Breteler, Emiel Stoffers
Perron 1, Anne Feddema, CCF Ljouwert
Muzyk, Zander Lamme, Peter de Grote Festival
Poëzy, Sjoerd van Meteren
Poëzy, Baukje Wytsma
Ynterview Klasina van der Werf, Ihno Dragt
Proaza, Geert Nauta
Ynterview Sipke Hoekstra, Valentina Tóth
Oersetting Arjan Hut, Jean-Rémi Gandon
Skiednis Bertus Mulder, Kranteman Hepkema
Kollum, Sjoukje de Boer

In abonnemint op de Moanne kostet €40,00 jiers (bûtenlân €50,00). Abonneminten rinne lykop mei it kalinderjier en kinne opsein wurde foar 1 jannewaris. Nimme jo in jierabonnemint geandewei it jier, betelje jo nei rato. In proefabonnemint foar twa nûmers kostet €10,00.

Sykje jo in aardich presintsje? Tink dan ris oan in kado-proefabonnemint op de Moanne. Foar €10,00 stjoere wy de twa earstfolgjende nûmers fan de Moanne nei de persoan oan wa’t jo dy kado jaan wolle. Jo krije dan wer in presintsje fan ús. Klik hjir foar de spesjale oanbieding.

Binne jo stiper fan de Afûk, Tresoar of de Fryske Akademy? Nim dan in abonnemint tjsin in redusearre taryf. Om fan dizze regeling gebrûk te meitsjen, nimme jo kontakt op mei ien fan krektneamde ynstellings. Hawwe jo oars noch fragen oer in abonnemint op de Moanne, mail dan nei: abonnemint@demoanne.nl.

Het bericht Nûmer 4 verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

‘It Oera Linda-boek,’ sei professor Goffe Jensma ris, ‘is de grutste literêre fyt oait.’ Toanielselskip Kom mar op! Suwâld bringt it ferhaal as in iepenloftspul, regissearre troch Grytha Visser. Binne de kaarten foar iepenloftfoarstellingen hast altyd yn it foar al útferkocht, by de premjêre fan de foarstelling Oera Linda, tongersdei 27 juny, wie de tribune heel leech. Of heal fol. Spitich, want Oera Linda fertsjinnet absolút alle jûnen folle tribunes en ien as twa ekstra foarstellingen.

Oera Linda fertsjinnet absolút alle jûnen folle tribunes en ien as twa ekstra foarstellingen.

It Oera Linda-boek soe in iuwenâld manuskript wêze dat der op wize soe dat de westerske beskaving yn Fryslân ûntstien is. It manuskript, skreaun yn in nuveraardich soarte fan runeskrift, in taal dy’t wat weihie fan it Aldfrysk, leit by Tresoar en der ha altyd diskusjes west oer de echtens derfan en ek oer wa’t, as it om in falsifikaasje giet, dêr ferantwurdlik foar wie. Goffe Jensma skreaun der syn dissertaasje De gemaskerde god. François HaverSchmidt en het Oera Linda-boek oer, yn 2006 ferskynd as hannelsedysje. Yn De gemaskerde god, dat lêst as in trein, moai fan styl is en opset as wie it in detektive, wurdt oannimlik makke dat it dûmny François HaverSchmidt, dy’t ûnder de namme Piet Paaltjens under mear ek Snikken en Grimlachjes publisearre, argivaris en bibliotekaris fan Fryslân Eelco Verwijs en skipstimmerman Cornelis over de Linden binne dy’t mei har trijen ferantwurdlik binne foar de fyt. Mei HaverSchmidt as de wichtichste skriuwer fan it boek.

Prachtige, humoristyske rollen binne der foar de trije manlju Henk van Elden, Dirk van Waeerden en Rienk Tholen) dy’t, wylst se, in gleske port derby, de fyt betinke en Haverschmidt/Paaltjens it ferhaal skriuwt. Dan wer sjocht it publyk de ynhâld fan it boek, dan wer de trije grapmakkers, tagelyk sjogge de trije hoe’t de ynhâld him foar har eagen op it poadium ûntwikkelet en ôfspilet. In fernimstige opset.

In grap hat minsken noadich dy’t der ynstjonke en yn dizzen wiene dat de hearen fan it Fries Genootschap. It iuwenâlde Oera Linda-manuskript, dat as ‘erfstik’ yn it besit wie fan Cornelis over de Linden, kaam yn 1867 foar it ljocht en spile yn op nasjonalistyske gefoelens fan dizze hearen. Ien fan har, Jan Gerhardus Ottema (libbensecht fertolke ttoch Sytze Bijlsma), klassikus en konrektor fan it Ljouwerter stedsgymnasium rekke hillich oertsjûge fan de echtens fan de oerskiednis fan de Friezen, dy’t dêrmei de status krigen fan in hiel âld folk, de grûnlizzers fan de blanke West-Europeeske beskaving, te fergelykjen mei bygelyks de Hebreeërs en de Griken yn it gebiet fan de Middellânske See.

Giet it om de betinkers fan it manuskript, dan hâldt de skriuwer fan it stik, Hans Brans, Goffe Jensma syn teory oan.

De Frysk-Germaanse goadinne Frya en har tsjinneressen spylje in rol yn it Oera Linda Boek en de New Age-achtige sekte ‘The Daughters of Frya’ – froulju (dûnsereskes en Grietine Molenbuur dy’t foar de korografy tekene), dy’t sa’n oardel iuw letter yn de echtens fan it manuskript leauwe, komme ek yn it iepenloftspul werom. En fansels binne der grutske, rûge leaver-dea-as-slaaf-Friezen. Guon spilers soene nei in pear foarstellingen wolris knap heas wêze kinne troch it útsprekken fan har krêftige teksten op rym. De sênes dêr’t it om de ynhâld fan it boek giet binne miskien justjes tefolle útspûn en ek mist de subtiliteit, mar oan ’e oare kant: dat it om in oerdreaune skiednis giet, dat sit likegoed yn de tekst fan it manuskript dat net allinne de draak stek mei it Frysk-nasjonalisme, mar ek mei it leauwen yn de Bibel.

Der sitte moaie, fernimstige fynsten yn it stik. Dat François HaverSchmidt en Piet Paaltjes mei elkoar yn petear binne en de dichter de dûmny de koarde oanrikt dêr’t er himsels mei tekoart dwaan sil, is der mar ien fan. Ek it dekôr is fraai, benammen as it tsjuster wurdt. It liet, in solo fan in jonge frou – wa? – mei sa’n suver lûd dat je der stil fan wurde en it troch alle spilers tagelyk brochte swingende ‘Wa hat it skreaun’ makket dat it publyk mei in goed sin nei hûs giet.

Mear ynfo en kaarten fia: https://www.kommarop.nl/

Het bericht De oarsprong fan de beskaving leit yn Suwâld verscheen eerst op de Moanne.

PAUL VAN DIJK – 

Op in waarme moandeitemoarn folgje ik de kronkeldyk dy’t nei Atelier de Frije Wyn liedt. Dat is de namme fan de buorkerij yn Allingawier dêr’t keunstner Frâns Faber (1950) en syn frou Minke tahâlde. Njonken syn frije wurk (grafiek, skilderijen), is Frâns Faber al jierren warber op yllustratyf mêd. Hy makket karikaturen, yllustraasjes en lêstendeis presintearre er syn earste graphic novel Doarp oan see yn Makkum. Wy rinne nei de tafel yn ‘e keuken. ‘Earst mar in bakje tink?’. Faber is op ‘e tried en lardearret syn ferhalen mei allerhanne anekdotes oer bekende Makkumers. In dikke twa jier hat er oan dit boek wurke. In ‘ferstripping’ fan it boek Doarp oan see skreaun troch de omke fan Frâns: Hein F. Faber.

‘It wie prachtich om it doarp oan see dat ik sa goed ken, wer even werom te heljen út de tiid en opnij libben yn te blazen.’

‘Us mem wie krekt stoarn en ik kaam de boeken fan omke Hein tsjin doe’t ik har boekekast oan it útromjen wie,’ fertelt Frâns. ‘Ik hie al ferskate ferhalen fan ús omke lêzen. Dat wienen meast losse, koarte ferhalen. Dit boek wie oars, der siet in reade tried yn en dat fûn ik nijsgjirrich. Boppedat binne de ferhalen fan ús omke basearre op wiere dingen. Juster noch kaam der ien by my dy’t sei: dat stikje mei dat gewear, witst wol wa’t dat wie? Wylde Sytse! Omke Hein hat dat yn syn ferhaal ferwurke, dat is dochs prachtich!’

Proses
Faber sjocht foldien werom op it meitsjen fan it boek. Ek op de presintaasje fan it boek yn ‘de Prins’ in bekende kroech yn Makkum. ‘Fansels moatst de presintaasje dêr plakfine. Dy kroech spilet in grutte rol yn it boek. Yn dy seal haw ik myn earste film sjoen. Tryater en Rients Gratama spilen dêr. It is in nostalgysk plak foar my.’

Doarp oan see spilet begjin tritiger jierren, flak foardat de ôfslutdyk der kaam. De Toonderiaanske yndieling, plaatsjes mei de tekst derûnder, komt út de tiid dat it boek skreaun waard. ‘Ik haw it earst ek mei balloons besocht, mar dat wurke net. Fierstente folle tekst en ik woe net yn de tekst snoeie om’t it sa filmysk skreaun is. Yn 1960, de tiid dat it boek skreaun is, wie Erik de Noorman fan Hans Kresse in bekende strip. Dy strips wurken mei stroken. Hal Foster, fan Prince Valiant, die dat ek. Oan har bin ik besibbe, dêrom haw ik it ek op dizze wize dien. It tekenwurk doch ik krekt as dizze mannen mei pensiel en wetterfêste inket. Om de teksten keurich ûnder de plaatsjes te krijen wie trouwens noch in hiel gegriem. ’ Gert Jan Slagter hat der uteinlik foar soarge dat de teksten hielendal goed teplak kommen binne.

De tekenstyl fan Frâns Faber is krêftich, realistysk en mei in protte oandacht foar detail. De plaatsjes dêr’t er it sinken fan in ‘blazer’ ferbyldet is in bewiis fan syn fenomenale fakmanskip. De weagen dy’t tsjin de blazer oan kletse, it eazjen fan it reinwetter, de berûne loften, de panyk yn ‘e eagen fan de minsken: Faber tsjoenet mei inket. ‘It is mar goed dat ik it no ynlevere haw,’ seit er. ‘Oars hie ik einleas trochgien mei ferbetterjen.’

De see
‘Op fakânsje sykje wy altyd de see op. Ik kin net sûnder de see. Eartiids, nei it húswurk meitsjen, fleach ik altyd de seedyk op. Wat yn ‘e fierte stoarje. As jonkje miende ik dat ik nei see woe. Foaral mei stoarmwaar soe ik noch wolris yn in boat farre wolle. Dat haw ik fan ús heit. Dy wie fisker. Hy is úteinlik op in fabryk bedarre om’t er mei fiskjen net rûnkomme koe.’

Hertaling
Martsje de Jong hat foar de hertaling fan it ferhaal soarge. Hein Faber liet minsken in soad yn ‘e doe-tiid sizze. De Jong hat in protte tekst yn de no-tiid setten. Dêr wurdt it wat moderner fan. Faber is der hiel wiis mei. Opfallend is it Makkumers dat hjir en dêr yn it ferhaal opdûkt.

‘Ja jong, de Makkumers hienen in eigen taaltsje. In foarbyld dêrfan is bygelyks: ‘Moai waar, mi!’. Dat ‘mi’ stiet foar ‘migen’, ‘famylje’ yn it Makkumers. In bytsje sa’t se it yn Harns oer ‘seun’ hawwe. Makkumers praten staccato, rimpen. It Makkumers is spitigernôch hielendal ferlern gien.’

Faber genietet earst noch even nei fan de feestlike presintaasje fan it boek yn Makkum. Der wie in protte folk en de muzyk fan Wiltsje fan Peazens soarge foar in feestje. Foarearst sil Faber him op de ferkeap fan it boek rjochtsje, dêrnei wol er wer wat frij wurk meitsje. Lykas de skilderijen dy’t op it stuit by Museum Møhlmann yn Appingedam hingje. Mar it meitsjen fan noch in graphic novel slút er net út.
‘It wie prachtich om it doarp oan see dat ik sa goed ken, wer even werom te heljen út de tiid en opnij libben yn te blazen.’

Doarp oan see, Hein F. Faber en Frâns Faber. Bornmeer, 184 blz. 24,90 euro

Het bericht Tsjoene mei inket verscheen eerst op de Moanne.

MALTSJE DE RIDDER – JANSMA – 

Kafee ‘De Basuin’ makke earder fan’t jier syn entree yn de Fryske literêre wrâld doe’t dêr de nijjiersboarrel fan it Skriuwersboun wie. Snein trokken de leafhawwers fan poëzij nei it kafee op de krusing fan de Nije Hollannerdyk en de Ljouwerterstrjitte foar de presintaasje fan de nije bondels fan Syds Wiersma (Lân sûnder ljurk) en Gerrit de Vries (Unlân).

De kar foar ‘De Basuin’ komt op it konto fan Wiersma, dy’t hjir faker komt, want op in skerm draaie skerpe argyfbylden fan Ljouwert út de jierren tritich en earder noch. Se komme út it Frysk filmargyf, dêr’t Wiersma wurket, en binne sa helder dat it liket as binne se krekt foar it earst ûntwikkele. Manlju yn swart-wyt, mei bokjes en petten, sjogge ta hoe’t Wiersma de mikrofoan test, wylst De Vries as debutant ynterviewd wurdt foar de krante.

“Sa’n bondel is krekt in hûs. Je moatte it kennen leare, deryn thús reitsje.”

In blok nei it easten leit Beyers Naudé, in kilometer nei it suden is it stasjon. It hat hyt west, mar krekt no berint de loft wat. Der komme skalen mei oranjekoeken, in traktaasje fan De Vries, dy’t earder fan’t jier syn fyftichste jierdei fierde. Hy wennet al desennia yn Schiedam, mar syn famylje is him net fergetten, it kafee rint stadichoan fol. De beide dochters fan Wiersma meitsje foto’s en biede oan dizze en jinge in dummy oan mei de fraach dêr wat foar harren heit yn te skriuwen. Dy giet meikoarten op skriuwersreis nei Ierlân.

As ‘De Basuin’ oant it dak ta fol sit, it is wachtsjen op útjouwer Piter Boersma. “Hy sit earne tusken Ljouwert en Lelystêd”, seit Wiersma. Omdat it programma ryklik fol sit, en de measten moandei wer oan de slach moatte, kundiget hy Gerrit de Vries sels mar oan. “In moaie, eigen, rouwe stimme,” omskriuwt er, en makket fierder in ferliking mei Ella Wassenaer, dy’t yn 1959 mei Reade Runen ek op har 50e in bondel presintearre. “En dêr kaam in twadde printinge fan.”

De Vries set syn bril op en begjint mei in gedicht fan Albert Verwey, Wat een zanger tot een koning zei. Dêrnei lêst er in nustje fersen dat de bondel, nei oerlis mei Piter Boersma, net helle hat. “Dit duorret fierste lang, tink,” seit de dichter foardat er fierder sil mei de bondel sèls. “Even pauze!”, ropt in muoike. Hy lêst dan de fersen Dêr-Hjiren Ferbûn, foardat er it earste eksimplaar oanbied oan syn soan Arjen, dy’t de Fryske taal spitigernôch net machtich is.

As in langferwachte profeet komt de útjouwer by einsluten krekt nei fjouweren de drompel oer en krijt, sa’t dat heart, earst in kâld bierke oan de bar. Cornelis van der Wal en Elmar Kuiper drage as spesjale gasten ûnderwilens foar. Kuiper fertelt koart oer it te hôf bringen fan syn mem Akky op sneon. In âlde freon fan Gerrit de Vries, lêst er ynstee fan eigen wurk (“Soms ha ik myn nocht fan myn eigen wurden.”) twa gedichten út ‘Unlân’, te witten Sniewyten Oanreitsjen.

In nije namme foar de oanwêzigen is de Haarlimske dichteres Connie Veenings, dy’t op útnoeging fan Facebookfreon de Vries nei Ljouwert reizge. Foardrachten yn it Frysk skowe gauris nei it sjongerige, ritmyske ta, Veenings klinkt as in typyske slamdichter, meneuveljend as in Amerikaanse abbekaat dy’t in sjuery oertsjûge sil. Wylst Cornelis van der Wal by Kuiper hifket hoefolle stjerkes ‘Unlân’ krijt yn de LC fan freed, draacht de útjouwer Boersma it gedicht Allinne bin ik op oan Wiersma. “Miskyn past it wol by Syds … miskyn ek net.”

“Yn ‘Lân sûnder ljurk’ steane allinne mar gedichten fan de ôfrûne trije jier,” begjint Wiersma as hy los mei. It is syn fjirde bondel. Hy wennet yn de Hollanderwyk, al sit der foaral famylje fan kollega De Vries. Dochs ek in soad oare skriuwers: Simen Oetie, Geert Nauta, Trevor Scarse, André Looijenga, Anne Heegstra, Ypie Bakker en Henk Nijp om mar ris in pear te neamen.

Krekt as de foardragers foar him, hat ek Wiersma muoite om it fers dat er lêze sil, te finen. It giet lestich, bledderje mei in mikrofoan yn de hân en in kafee fol eagen dy’t jo oanstoarje. “Sa’n bondel is krekt in hûs. Je moatte it kennen leare, deryn thús reitsje.” (Neidat Elmar Kuiper earder syn miening joech oer dichters mei plakbriefkes, doart net ien se mear te brûken.) De Ierlângonger lêst Froulju fan Frijlân, Echte helden en Pinkster mei Escher:

“Om ’e hoeken fan de tiidfinsters / lizze gjin kwytrekke bernejierren. /  Dat soene se wolle, nostalgy / dan ha se ús yn ûnmacht lizzen. / (…) Romte twirret om ús hinne / it muozzet en eazet en snijt as it ljocht / yn Rome by nacht.”

It earste eksimplaar is foar boer Jochum Rypma, dy’t al fyftich jier biologysk buorket. Sa soene alle boeren buorkje moatte, fynt de dichter. “It is gjin nostalgy, mar it lân dêr’t we nei werom moatte.”

Ta ôfsluting is der noch in iepen poadium, mei ûnder oaren dichter Albert Schaafsma. It is dan healwei seizen. Skalen mei hapkes sweve fan tafel nei tafel en de lêste stikken oranjekoeke ferdwine yn roppige dichtersmagen.

Unlân, Gerrit de Vries, Utjouwerij Hispel, 12 euro

Lân sûnder Ljurk, Syds Wiersma, Utjouwerij Hispel, 15 euro

Het bericht Fryske bondels oanbean yn de Hollannerwyk verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Eigenskipswurden (bijvoeglijke naamwoorden) binne der yn ferskate soarten. ‘Grut’ en ‘lyts’ neame wy ‘gradueel’, omdat se wol tsjinsteld oaninoar binne, mar der ek noch in grut griis tuskengebiet fan ‘in bytsje lyts’ en ‘aardich grut’ is. Graduele eigenskipswurden ha as eigenskip dat se in meartrime (‘vergrotende trap’) ha: ‘lytser’, ‘grutter’.

It Frysk hat fanâlds in oar wurd: ‘swier’. Hoe sit it dêrmei?

Der binne ek absolute eigenskipswurden. ‘Dea’ en ‘libben’ is in aardich foarbyld. Wittenskiplik is it miskien net folslein wier, mar yn ‘e praktyk fan ‘e measte minsken is in hin dea of libben, mar neat dertuskenyn. En de iene baarch is net ‘libbener’ of ‘deader’ as de oare.

Ien fan de Nederlânske standertfoarbylden fan in absolút eigenskipswurd is ‘zwanger’. It is sels in folkswysheid dat je net “een beetje zwanger” wêze kinne. As soks al sein wurdt, dan is it út de grap of it is byldspraak.

Mar hoe is dat yn it Frysk? As jo it wurd ‘swanger’ brûke dat hjoed de dei wol brûkt wurdt, dan is dat fansels net oars as it Nederlânske wurd dat der model foar stien hat. Mar it Frysk hat fanâlds in oar wurd: ‘swier’. Hoe sit it dêrmei?

Yn it folksferhaal ‘De frou dy’t God te wrâld bringe soe’, optekene troch Ype Poortinga, giet it om in frou dy’t seit dat God weromkomme sil op ierde en dat sy him te wrâld bringe sil. Der stiet oer har:

“It minske waarde tige swier, swierder as in oar frommis dat yn ‘e kream moat, dat doe begûnen guon der al wat oars oer te tinken.”

Dat wurdsje ‘swier’ hat fansels de dûbelde betsjutting dy’t it yn it Frysk altyd hat: oan ‘e ien kant wol it sizze dat de frou in berntsje ûnder it hert hat, oan ‘e oare kant dat it baskúl wat fierder útslacht as se derop stean giet.

Troch dy dûbelsinnigens kin in frommeske yn it Frysk dus wol ‘swierder’ wêze as in oaren en dêrmei dus ek ‘tige swier’ en fansels ‘in bytsje swier’: in fassinearjend apartichheidsje fan ‘e taal.

Het bericht Wol in bytsje swier, net in bytsje swanger verscheen eerst op de Moanne.

DIRK VAN GINKEL – 

Tijdens de manifestatie Kunst in kerken fungeert een reeks kleine kerken in Noordwest-Friesland in de zomermaanden als podium voor beeldende kunst. De Walburgakerk in Ried is er een van. Schilder Anne Feddema exposeert er werk dat hij speciaal voor deze gelegenheid en voor deze plek gemaakt heeft.

Bijbel als inspiratiebron
Wie de komende weken op zaterdag een bezoek brengt aan de kerk in Ried zal zien dat er aan het interieur het nodige is veranderd. Het grote en ietwat saaie schilderij van een predikende Jezus dat bij binnenkomst links aan de muur hing, is vervangen door een reeks expressieve kleinere werken aan beide muren. Ze zijn van de hand van Anne Feddema. De schilder heeft negen op de bijbel geïnspireerde schilderijen gemaakt. Ze gaan alle over het leven van Jezus. De reeks begint met de verkondiging van de geboorte aan de herders en het eindigt met de hemelvaart.

‘Het olijfgroen van de kerkbanken in Ried associeer ik niet alleen met de bijbelse Olijfberg, maar ook met Hindelooper volkskunst.’

Hoewel de werken in omvang en vorm van elkaar verschillen – ze zijn rechthoekig, vierkant dan wel rond – horen ze toch duidelijk bij elkaar. Dat heeft niet alleen te maken met de uitbundige en decoratieve stijl van de schilder, maar ook met de kleurstelling. Het groen is een belangrijk verbindend element en dat heeft een reden.

Olijfgroene associaties
Toen Feddema in mei het verzoek kreeg om hier te exposeren, bekeek hij verschillende foto’s van het interieur. Wat hem opviel was de olijfgroene kleur van de kerkbanken. Dat maakte hem direct enthousiast. ‘Ik interesseer me de laatste tijd nogal voor volkskunst, zoals het Hindelooper schilderwerk. Elementen daarvan verwerk ik in mijn eigen schilderijen. Groen is daarin dominant en het is eenzelfde soort groen als dat van de kerkbanken. Dat was al een mooie toevalligheid. En als je over zo’n kerkproject gaat nadenken, komt de associatiemachinerie op gang. Via het olijfgroen kom je dan al gauw op de Olijfberg, een bijbelse “hot spot” waar vandaan de hemelvaart plaatsvindt, maar waar ook de Hof van Gethsemane ligt. Kortom, vorm, inhoud en kleur gaan dan al direct een sterke verbintenis aan met elkaar. En ja, met zoveel inspiratie heb ik dan al snel negen schilderijen bij elkaar. Kijk eens, hoe mooi alles in deze omgeving tot zijn recht komt.’

Vlucht naar Egypte
De reeks van Feddema bestrijkt verschillende episoden uit het leven van Jezus. Een van de eerste schilderijen uit de reeks is ‘De vlucht naar Egypte’. Jozef, Maria en de net geboren Jezus nemen per ezel de wijk naar het buurland. Zo hopen zij te ontsnappen aan de plannen van koning Herodes voor de kindermoord. Feddema maakte er een prachtig, gloedvol tafereel van waarbij je, ondanks de weelde van veelkleurige bloemmotieven, de onrust voelt. De op verschillende plaatsen voorkomende driehoeksvormen in het werk – de opstelling van de reizigers, de vorm van de takken enz. – zorgt ook nog voor een mooi rijm met de gothische vorm van de kerkramen.

Hof van Gethsemane
Het zwaartepunt van Feddema’s werk in de kerk ligt bij het verblijf van Jezus in de Hof van Gethsemane. Alleen gelaten door zijn discipelen raakt hij in wanhoop bij de gedachte aan wat hem allemaal te wachten staat: gevangenneming, geseling, kruisiging.  Een fascinerend moment, vindt Feddema. Hij maakte meerdere schilderijen met een Jezus die al mediterend met zijn lot in het reine probeert te komen.

De tuin als thema
Overigens moet je wel een beetje je best doen om Jezus in het werk te vinden. Hij is maar een klein figuurtje in de overweldigend rijk gedecoreerde tuinen. Maar dat is Feddema. Hij is gewoon dol op het schilderen van tuinen. Al in 1987 schilderde hij de Hof van Olijven, in 2002 de Hof van Gethsemane. Later verbeeldde hij vele malen de Tuin der Hesperiden uit de Griekse mythologie, waar een boom met gouden appels groeit. En de laatste jaren was zijn eigen tuin in Leeuwarden een belangrijke bron van inspiratie. Dat Feddema er eens goed voor is gaan zitten om de Hof van Gethsemane te schilderen, komt dus niet als een verrassing voor wie zijn werk kent. Toch is het interessant om te zien hoe de schilder zich met dezelfde ingrediënten steeds weet te vernieuwen. Maar ook zonder deze achtergrondkennis is een bezoek aan de Walburgakerk in Ried alleszins de moeite waard. Het zou mooi zijn als het werk van Feddema er kon blijven hangen.

De manifestatie Kunst in kerken is een initiatief van Keunstwurk. Tien kerken doen eraan mee. Te bezichtigen iedere zaterdag van 13.30 tot 17.00 uur, tot 14 september. Info: https://www.keunstwurk.nl/actueel/nieuwe-editie-kunst-in-kerken-van-start/

Het bericht Feddema in de kerk verscheen eerst op de Moanne.

Understeande boeken bespruts Ernst Bruinsma op 29 juny yn Op en út, it kultuerprogramma fan Omrop Fryslân:

• Marga Minco – Het adres, 1957

• Ad ten Bosch – De IJssel stroomt feller dan de Amstel, Uitgeverij van Oorschot, 2019

Het bericht Ernst Bruinsma yn Op en út verscheen eerst op de Moanne.

BOUKE VAN DER HEM – 

Noch yn ‘e auto op wei nei Skiphol stel ik my de fraach oft ik thús guon dingen wol ferstannich ferdielde oer hân- en rombagaazje. Boek, waarme jas, earphones, snobbersguod, altyd arbitrêr wêryn it bêste op te bergjen. Fan de brillen is it dúdlik: ‘de lês’ yn de rêchtas mei troch de dûane, ‘de sinne’ yn de koffer sjogge je pas werom op plak bestimming. De krintebôle diskear mar ûnder direkt berik, want it is altyd mar wer ôfwachtsjen hoe maklik der yn fiere, benammen Spaanssprekkende lannen nei oankomst en transfer oan in flugge hap te kommen is. En dan feroardield ta dat djoere junkfood, ek dêre!

Us sjauffeur plôke in frucht fan in tastutsen bosk, sette de tosken deryn, preau sabeare, spuide de brot op ‘e grûn en skodde wer fan nee, net lekker en no opdonderje, fuort!

Under de biketour yn Bogotá soe sa’n krinte-flaubyt oars goed útkaam wêze, mar in rêchtas dan wer net; hawar, it is relatyf duorsum guod, toch? En ja, it Botero-museum nimt jin sa mei dat je op sokke keunst-input wol oeren tarre kinne; alhoewol’t it just foar dý keunster sels bêstwol in brûkber idee wêze kind hie: eigen bôle boppe alles… Lekker belangryk geseur, trouwens.

Pas nei it ferbliuw yn de no go-haadstêd sille wy it lân Kolombia en de minsken kennen leare, al sil dat lange sitten fergje. Earst nei oeren ûnderweis op dizze Nije Dei hâldt de sjauffeur by Zipaquirá in sismar Arbo-stop en is der foar ús de gelegenheid om ôf te dalen yn de sâltmyn, wêryn’t begjin foarige iuw de mynwurkers in katedraal úthouden mei dêryn de folsleine krúswei fan Jezus; dy giga-prestaasje waard ús yn it tsjuster sa sûnder ‘de lês’ ek wol dúdlik. In wrâldwûnder dat jin de siken (en trouwens ek de nocht om te iten) benimt.

Fierderop nei it noardeasten komme we werris foar stopljochten te stean yn ferbân mei…, ja: dat wurdt lang net altyd dúdlik en soms is der allinnich mar in barrikade of opbrekking. Ut de berm of ûnderwal wei sjitte dan minsken nei foarren dy’t skroevedraaiers, tape, nútsjes, hiele maïskolven, fruchten of partsjes mango, meloen of wat fierders mar yt- of drinkber is, fluch-fluch oan ús besykje te ferkeapjen. Of sis mar gewoan: oan ús optwinge. Of sneu biddelje, soms platwei skoaie.

Us sjauffeur negearde it, swijde, skodde fan ‘nee’ en seach de oare kant út. Mar doe’t der al te bot oanstien waard, plôke er ien frucht fan in tastutsen bosk, sette de tosken deryn, preau sabeare, spuide de brot op ‘e grûn en skodde wer fan nee, net lekker en no opdonderje, fuort! En nei it oplûken sei er ûnderwilens de holle nei my ta draaiend: “Venezuelanen!” Ik wist neat betters as set ‘de sinne’ ôf en bring in slop freegjend “Binne sokke minsken hjir dan soms minder wolkom?” út. “Minsken flechtsje net samar, dochs?” Wêrop’t hy syn earste Ingelsk tidens al ús kontakt hearre liet en noch betreklik flaterleas ek: “No, but it is too much, because: too many for too long!” Dúdlik ynstudearre. Sa’t er it sei, hie it der ek wat fan wei dat er in wiskundige formule, in wetmjittichheid of soksawat debitearre.

My fergong it as kaam ik op slach wer thús en ek dêr tebekslein waard. Fan gefolgen dat ik mysels taspruts: “Wir schaffen das,” skoddet oer alle boegen, “dat wurdt ‘m net, jonge, noait en nergens, wen der mar oan!”

Het bericht Krinten verscheen eerst op de Moanne.

SIPKE HOEKSTRA – 

Als pianiste betrad ze de bühne van prestigieuze zalen als Carnegie Hall en het Concertgebouw. Ze nam cd’s op die internationaal bekroond werden. Ze is gearriveerd actrice en muziektheatermaker. En nog geen vijfentwintig jaar oud. Valentina Tóth blijft nuchter en bescheiden.

‘Nou, ik was er lang vrij onzeker onder, alsof ik het iedere keer opnieuw moest bewijzen – bijna alsof ik het niet verdiende. Ook omdat er natuurlijk altijd nog zoveel te leren valt. En ik heb heel veel mooie kansen gekregen. Het overkomt je ook; het een leidt tot het ander. Maar soms, als ik er teveel over na ga denken, word ik er onzeker van en voelt het misplaatst of in elk geval onwerkelijk. Terwijl ik er heel hard voor heb gewerkt!‘

En hard werkte ze zeker. Valentina Tóth werd geboren in Leeuwarden, groeide op in Aldtsjerk. Van jongs af speelde ze piano, zong en acteerde ze en gelijk opvallend goed ook. Geen wonder dat ze al jong gedegen werd opgeleid en uiteindelijk aan de conservatoria van Den Haag en Brussel afstudeerde, om later in Brussel ook nog eens een af te studeren als actrice aan het Koninklijk Instituut voor Theater, Film en Geluid (het RITCS).

Debuut
Tóth’s debuut-cd is van 2013. Het album barst uit z’n voegen van het Hongaarse temperament van Bartók en Kodaly en natuurlijk de deels Hongaarse pianiste zélf. Tóth: ‘Slechts 3/8 deel, maar tóch!’ Het was gelijk goed voor het winnen van de Diapason d’Or, een onderscheiding van het Franse gezaghebbende muziektijdschrift Diapason. Met haar subtiele vertolking sleepte ze overtuigend deze internationaal zwaar wegende onderscheiding in de wacht. Vijf jaar later verscheen haar tweede cd.

‘En in 2018 kreeg ik een vijf-sterren recensie in hetzelfde tijdschrift, voor mijn tweede CD!’ Daarop werk van Ernö Dohnányi – eveneens Hongaar. Treedt ze dan misschien in 2022 met een derde cd misschien de Hongaarse grens over?

‘Ik loop zeker met plannen voor een nieuwe cd, maar het is niet voor niets zo dat er vijf jaar tussen de eerste en tweede cd zitten. Ik wilde het gevoel hebben dat ik er klaar voor was en iets had dat ik perse wilde opnemen en dat ik het gevoel kreeg dat ik echt iets kon toevoegen aan wat er al is. Ik verklap nog niet wat er op mijn nieuwe cd komt te staan, wél alvast dat ik waarschijnlijk deze keer inderdaad de Hongaarse grens over ga.’

Performance
Voor Tóth zijn acteren en musiceren even belangrijk. Beide kunstvormen gaan over performance, over het overtuigen van publiek en hoe dat mee te nemen in je verhaal. ‘En in muziek en in acteren kun je jezelf helemaal verliezen,’ vult ze aan. ‘Want net zomin als dat je bij een recital nog bezig moet zijn met de noten, ben je bij een voorstelling nog bezig met tekst en cues. Dat maakt dat ik ook in mijn acteren mezelf prima kan verliezen.’

Maar daar houdt de parallel wel op: ‘Afgezien daarvan is muziek toch ook wezenlijk anders dan acteren. Als ik een recital geef, vind ik het wel belangrijk om de muziek zoveel mogelijk zelf te laten spreken. Ik vind het dan leuk om daaromheen wel iets te vertellen, het te presenteren en mensen bij de hand nemen, te vertellen hoe een componist tot een stuk kwam. Hooguit dát raakt aan acteren. Maar als ik aan het piano spelen ben, tijdens recitals, dan spéél ik gewoon en probeer helemaal niet bezig te zijn met hoe ik overkom op het publiek.’

‘Gevleugeld’
Tóth is ten tijde van dit interview net bezig met een reeks voorstellingen van productiehuis Het Houten Huis in samenwerking met het Noord Nederlands Orkest, ‘Gevleugeld’. ‘De première is net geweest. Er is helaas maar één openbare voorstelling, tijdens City Proms [bij het verschijnen van dit interview net geweest, red.] maar ook maar liefst een slordige vijfentwintig schoolvoorstellingen, waarbij de scholen dan naar de theaters komen.’

De voorstelling stelt haar in staat om goed aan de wereld te laten zien hoe veelzijdig ze als artieste is en bewijst dat men haar inmiddels ook goed weet te vinden voor dergelijke producties. ‘Het is echt een heel interessant stuk geworden, waarin de dingen die ik graag doe goed samenkomen. Ik ben dan namelijk zogenaamd de assistent van een beroemde pianist, begeleid door het NNO, en als er dan van alles mis gaat, neem ik het over en blijk ik Rachmaninovs Derde Pianoconcert te kunnen spelen. En natuurlijk sowieso heel bijzonder om een keer Rachmaninov met een orkest te kunnen spelen. Ik speel de grote finale.’

Met zo’n indrukwekkende muzikale klapper is het haast onvermijdelijk dat de schooljeugd stevig werd geboeid. ‘Drie kwartier is wel echt zo’n beetje ‘de max’, hoor, maar je merkt dat er, ook in de momenten dat er alleen maar muziek is, aandachtig wordt opgelet en geluisterd.’

Zelf maken
Ook speelt ze nu Icarus, een voorstelling die ze maakte met Lucas van der Vegt en Anneleen Lemmens, met wie ze het gezelschap Schauhaus vormt. Deze voorstelling was eveneens te zien tijdens City Proms en wordt in juli nog een aantal keren opgevoerd, in binnen- en buitenland. ‘Het is heel losjes geïnspireerd op de Icarus-mythe van Ovidius, maar we geven er heel erg onze eigen draai dan. Ik was nauwer bij het maakproces betrokken dan bij ‘Gevleugeld’, en het is wat kleinschaliger; we zijn maar met zijn drieën op het podium. Een centrale plek heeft muziek van Weill, Scarlatti, Purcell, Sjostakovitsj en Grieg.’

Een manier om tot een soepele synthese van theater en muziek te komen die je past als een tweede huid is natuurlijk: zelf maken. Sinds een paar jaar maakt Tóth dan ook haar eigen (muziek)theaterstukken. Onlangs maakte ze voor de NPO een serie heel creatieve theatrale liedbewerkingen, waarin al haar talenten, waaronder ook zingen, goed tot hun recht komen. ‘Wat ik nu bijvoorbeeld ook merk met de NPO-columns, is dat het fijn is dat de dingen die ik kan in balans met elkaar zijn; niets voelt als een ondergeschoven kindje. Het voelt ‘harmonisch’ dat ik bij die column alles tegelijk kan en mag.’

Want de economische realiteit is er ook: ‘Soms moet ik namelijk, noodgedwongen, best harde keuzes maken: dan moet ik een periode van twee maanden meer het één doen dan het ander, periodes waarin ik bijvoorbeeld meer piano zou willen spelen of juist acteren… Momenteel voelt alles gelukkig zeker wél in balans.’

Tóth vult haar toch al brede activiteitenpalet aan met het spelen van kamermuziek. ‘Ik speel pianotrio’s met het Volkmann Trio. Heerlijk. Ik zou dat nooit willen opgeven, ondanks alle drukte. Maar ik zou er ook nooit 100% van afhankelijk willen zijn.’ De veelheid aan projecten vergt echter wel dat ze veel moet reizen, een situatie waar ze misschien verandering in gaat brengen. ‘Ik woon nu nog in Brussel, maar omdat ik toch best veel in Nederland werk, verhuis ik misschien volgend jaar wel terug. Al dat gereis is een teken dat het goed gaat en er veel gebeurt, maar het is natuurlijk ook gewoon vermoeiend.’

Afkomst
Tóths voorliefde voor de muziek van Hongaarse meesters is bekend en het is goed denkbaar dat DNA en opvoeding toch zo hun impact hebben op de vertolking ervan. ‘Het zou goed kunnen dat mijn afkomst misschien ook wel een rol speelt in vertolkingen van niet-Hongaars repertoire en misschien zelfs wel in mijn ‘zijn’, maar dan onbewust. Ik hoorde vroeger vaak, dat mijn spel te temperamentvol was, te stevig. Dat zou daaraan te ‘wijten’ kunnen zijn geweest. Om dat een beetje te polijsten heb ik hard gewerkt. Toen ik jong was, was het, denk ik, ook wel mijn kracht om verhalen over te brengen, waardoor ik er echt voor ging. Ik moest dat afleren om een goede musicus te worden en leren om gewoon te doen wat er staat. Dankzij mijn docenten – en mijn eigen inzet – is dat natuurlijk helemaal goed gekomen.’

Niet alleen afkomst en opvoeding maar ook haar jeugd in Fryslân gaf haar vorm. ‘Ik werd geboren in Leeuwarden, maar groeide op in Aldtsjerk. Ik was het enige kind dat Nederlands sprak thuis, dus het was wel vanzelfsprekend om me het Fries eigen te maken. Ik ben in elk geval heel dankbaar dat ik in Fryslân ben opgegroeid. Die nuchterheid en oprechtheid! Ik ben misschien daardoor zelf ook wel een redelijk nuchter iemand geworden.’

De toekomst van de veelzijdige artieste is veelbelovend en lonkt. ‘Als ik over bijvoorbeeld vijf jaar weer geïnterviewd word, hoop ik meer de balans te hebben gevonden tussen de dingen die ik doe. En dat ik veel interdisciplinaire dingen kan doen en vooral ook zelf maken. Theatrale concerten met zingen, pianospelen en acteren. Daar wil ik heen.’

Valentina Tóth is in Fryslân binnenkort te horen met haar Volkmann Trio op 7 augustus in de Nicolaaskerk van Oost-Vlieland (20:30 uur), met op het programma het pianotrio van Ravel en Beethovens eerste pianotrio. Buiten Fryslân zijn er binnenkort voorstellingen in Rijswijk (14 juli in Theater Steenvoorde) en Gent (22-24 juli, Gentse Feesten) van de Schauhaus-voorstelling Icarus. Absolute aanrader: beluister vooral haar NPO-columns via www.avrotros.nl/klassiek/item/muzikale-columns-mozart-door-valentina-toth/

Dit stik ferskynde earder yn ‘de Moanne’ nûmer 4 fan july 2019 mei in skriuwflater yn de yntrotekst. Dizze flater deryn slûpt by in redaksjonele tekstwiziging. By wize fan rektifikaasje is it stik no ek online te lêzen, sûnder skriuwflater.

Het bericht Avontuurlijke zoektocht naar balans in verscheidenheid verscheen eerst op de Moanne.

DIRK VAN GINKEL – 

Friesland kent veel kunstenaars die in alle stilte en afzondering hun werk doen. Dat bleek wel uit de overzichtstentoonstelling Frysk in Museum Belvédère (2018-2019). Zulk goed werk van zoveel onbekende namen. De Moanne start de serie ‘Talenten in de luwte’ om deze kunstenaars beter te leren kennen. Dit is deel 2: Gerrit Wijngaarden.

“Aan de aankoop van verf ga ik financieel niet ten onder. Ik gebruik nog steeds tubetjes die ik twintig jaar geleden gekocht heb.” Fijnschilder Gerrit Wijngaarden maakt zijn stillevens, landschappen en trompe l’oeuils met een minimum aan materiaal. Zelfs als hij de binnenkant van een kommetje voor de derde keer overschildert – “Ik ben een realist, dus alles komt heel precies” – is er geen spoor van extra materiaal te zien. De verfhuid bij Wijngaarden is onvoorstelbaar gepolijst. Tegelijkertijd hebben zijn eieren, appels en perziken zoveel volume dat je ze zo van het doek lijkt te kunnen plukken. Schildertechniek heeft voor Wijngaarden geen geheimen meer. Toch is techniek maar de helft van het verhaal, zegt hij. “Je hebt er niks aan als je alleen maar goed kan schilderen. Het gaat erom dat mensen iets aan je werk beleven. Er moet een bepaalde sfeer in zitten. Een levensgevoel misschien wel. Anders ben je niks opgeschoten met al die mooie fruitstillevens of uitgestrekte landschappen in fraai licht.”

‘Je hebt geen IQ van 140 nodig om een goede schilder te zijn. Een beetje talent helpt. Maar je moet vooral eindeloos veel oefenen.’

Gerrit Wijngaarden is precies dertig jaar schilder, zo heeft hij net uitgerekend. Al zolang kan hij van zijn werk leven. Min of meer dan, want een vetpot is het artistieke leven meestal niet. Voordat hij fulltime kunstschilder werd, probeerde hij het even op de middelbare landbouwschool, ging in dienst en rolde vervolgens van het ene baantje in het andere. Maar het was allemaal niks voor hem. Schilderen wilde hij, anders niks.

Fijnschilderen
Gerrit Wijngaarden, zoon van een kippenboer annex binnenvisser uit Dedgum, heeft zich het schilderen zelf aangeleerd. Aanvankelijk deed hij inspiratie op bij zijn broer. Die beschilderde melkbussen en kolenkitten in Hindelooper-bloemetjesstijl. “Ik ging daarom ook met de kwast in de weer, maar ik zocht al gauw mijn eigen weg.” Als er een heel gedetailleerd element aan een beschilderde melkbus toegevoegd moest worden, werd Gerrit erbij geroepen. “Fijnschilderen kon ik al heel vroeg. Ik ben het ook altijd blijven doen, ook toen later de kunstwereld er de neus voor ophaalde en het allemaal niet abstract genoeg kon zijn. Schilders van de realistische school, zoals ik, werden gezien als amateurs. Nou, laat ze maar, dacht ik dan.”

Dicht bij huis vond Wijngaarden in Jopie Huisman een voorbeeld van hoe een succesvol kunstenaarsleven eruit kon zien. “Een prachtkerel die prachtwerk maakte en er als realist ook nog succes mee had. Dat wilde ik ook.” Hij heeft Huisman goed leren kennen, Jopie zou zijn schoonvader worden.

Hard werken
Wijngaarden heeft een weinig romantische visie op het kunstenaarschap. Van goddelijke inblazingen, genialiteit of inspiratie moet hij niks hebben. Schilderen is gewoon hard werken. “Je hebt geen IQ van 140 nodig om een goede schilder te zijn. Een beetje talent helpt. Maar je moet vooral bereid zijn eindeloos veel te oefenen. Net als een violist. En je moet de kunst afkijken: proberen te achterhalen hoe die schilders die je zo goed vindt het technisch toch voor elkaar krijgen om dat mooie werk te maken. Als het nodig is, maak je kopieën om de techniek in de vingers te krijgen. En dan moet je nog maar zien dat je er iets van jezelf in weet te leggen.” Uiteindelijk gaat het hem daar om.

“Als ik in de zomer een mooi appeltje zie, dan wil ik dat schilderen. Ik pak er een kommetje bij, een fles, even een beetje schuiven tot je een mooie compositie hebt en hup schilderen maar. Maar het moet meer zijn dan een mooi appeltje. Of een prachtig landschap. Er moet iets van mysterie in zitten, spanning, levensgevoel. Dat moet uit het innerlijk van de kunstenaar komen. Ik ben soms een eeuwigheid bezig om die extra laag erin te krijgen. Als het schilderen al een mysterieuze kant heeft, dan zit het ‘m daarin. In mijn werk gaat het altijd om een onderstroom van verstilling, melancholie, een vage dreiging soms ook wel. Het krijgt daardoor iets van magisch-realisme.”

‘Er moet iets van mysterie in het werk komen, spanning, levensgevoel. Dat moet je uit je innerlijk halen.’

Het magische
Het beste ervaar je dat magisch-realisme bij de landschappen van Wijngaarden met hun stilte-voor-de-storm uitstraling. Of de stilte erna – je weet het niet. Je voelt alleen dat er wat gaande is in die doodstille uitgestrektheid. Maar ook bij de stillevens ervaar je steeds iets heel vreemds, zoals dat de schaduwen van voorwerpen in hetzelfde vlak verschillende kanten op kunnen wijzen. Alsof elk object door een andere geheimzinnige bron wordt aangelicht. Suggereert de schilder daarmee dat er meerdere werkelijkheden tegelijkertijd bestaan? Gerrit Wijngaarden barst in lachen uit. “Dat is het gevolg van de specifieke lichtinval in mijn atelier. Er staat een kast die het licht breekt. Nee, het mysterie moet je daar niet in zoeken.” Zijn titels vormen ook geen aanwijzing. Een apocalyptische donderwolk boven een verlaten landschap in geel avondlicht heet gewoon ‘Grote donkere wolk’. Prozaïscher kan niet. Pas als je door de letterlijkheid van Gerrit Wijngaardens werk heen kunt kijken, voel je het magische in zijn realisme.

Het bericht Het mysterie van het mooie appeltje verscheen eerst op de Moanne.

de Moanne biedt in breed en kreatyf poadium foar aktuele en skôgjende bydragen oer kultuer en de keunsten. de Moanne lit sjen wat der yn en om Fryslân spilet, yn taal, byld en nije media. de Moanne ferskynt op it web, op papier en organisearret ‘live’-moetingen.

In proefabonnemint foar twa nûmers hawwe jo al foar €10,-. In los eksimplaar fan de Moanne kostet €6,50. In jierabonnemint op de Moanne hawwe jo al foar €40,- (bûtenlân €50,-).

Abonneminten rinne lykop mei it kalinderjier en kinne opsein wurde foar 1 jannewaris. Nimme jo in jierabonnemint geandewei it jier, betelje jo nei rato.

Jou de Moanne kado!
Sykje jo in aardich presintsje? Tink dan ris oan in kado-proefabonnemint op de Moanne. Foar €10,- stjoere wy de twa earstfolgjende nûmers fan de Moanne nei de persoan oan wa’t jo dy kado jaan wolle. Jo krije dan wer in presintsje fan ús. Klik hjir foar de spesjale oanbieding.

Hawwe jo fragen oer in abonnemint op de Moanne, mail dan nei: abonnemint@demoanne.nl.

Het bericht Bisto al abonnee? verscheen eerst op de Moanne.

ANNE-GOAITSKE BRETELER – 

‘Soe Bouke myn hûntsje Willem ek opite of falt dat ta?’, app ik nei Emiel Stoffers, de bekende sjonger fan de arbeidersrockband De Hûnekop. Foar ús petear, by him thús yn Ljouwert, wol ik witte at Bouke, de grutte Rottweiler en maskotte fan ‘e band, net sa gefaarlik is as er derút sjocht. ‘Hy kin wol bûten bliuwe’, reagearret syn baas fuortendaliks. Under it skerp tasjend each fan Bouke achter de túndoar rin ik in dei letter mei myn hûn harren hûs binnen. Emiel set kofje, wylst er útleit dat hy hjir wennet mei syn ferloofde Margje, twa hûnen en in kat. It is moai waar, dus we kinne wol boppe op syn nij timmere terras sitte, opperet hy.

Ik libje no in bytsje yn ’e sjippebûl dy’t De Hûnekop hjit en ik doch gewoan myn ding.

It is de dei fan de Europeeske ferkiezingen en dat komt moai út, want dat is in goed brechje nei wêr’t ik it hjoed mei Emiel oer ha wol. De leadsjonger ferskynt de ôfrûne tiid nammentlik folle faker sûnder band – en ‘gewoan’ as Emiel – yn de media. By Omrop Fryslân yn de searje ‘Buorkje foar begjinners’ bygelyks, dêr’t er op ferskate boerebedriuwen meirint. Mar ek yn ‘Europa foar begjinners’ dêr’t er yn petear giet mei Brusselske politisy.

Nettsjinsteande de searje stimt er net. Tweintich jier lyn hie hy it wol witten; doe wie er hiel links oriïntearre. ‘Froeger, doe’t ik op ’e skipsbou wurke, doe wienen der wol in hiel soad dingen echt fout; hoe’t de arbeiders it hienen. En dêr bin ik noch hieltyd foar natuerlik, mar ik libje no in bytsje yn ’e sjippebûl dy’t De Hûnekop hjit en ik doch gewoan myn ding,’ ferklearret er syn stimgedrach. ‘Ja en ik hie froeger altyd sa’n sterke miening oer dingen, mar dy ha ik al sa faak bystelle moatten…’ De besites oan Brussel hawwe it dus net makliker makke. ‘Allinnich mar yngewikkelder eins’, seit hy.

De opset fan dy filmkes komme ek net by himsels wei, mar fan syn regisseur. Yn ’e mande mei de Omrop betochten se it plan om telefyzje te meitsjen wêrby’t Emiel foaral de taak krige om him as ‘himsels’ te presintearjen en sa yn petear te gean mei de minsken. ‘Yn ’e begjinjierren wie it wolris ûnwennich foar de kamera en dan tinkst fan: hoe doch ik mysels foar? Mar eins moatst dat loslitte, want dan bist konstant oan ’e gong mei in imago ofsa. Dus doe haw ik besluten: ik sis gewoan wat ik tink.’

De Omrop wol him dêrom graach ha. Ynhâldlik wurde de fragen wol betocht, mar Emiel is der om ‘slop te ouwehoeren’. It leafst befêstiget er alle klisjees, want dat ropt reaksjes op. Dy strategy brûkt er ek op it poadium. Allinnich al yn ’e titels fan harren ferskes – tink oan: ‘Skite Yn ’e Baas Syn Tiid’, ‘Hollânse Famkes’ as ‘Rûchhouwer’ – klinkt dat motto troch. ‘It is gewoan net te leauwen hè, en dochs is it moai om it sa te bringen’, gniist er.

Hy leit út dat hy mei De Hûnekop in oar boadskip – of eins foaral gjin boadskip – oerbringe wol. ‘Ik tink dat it allegear fuortkomt út de skipsbou, wytst wol? It wie gewoan krekt as spile iderien in karakter. Sjoch, altyd dom prate en altyd sa ekstreem mooglik en in protte dingen sizze dy’tsto eins net mienst, mar gewoan om te fucken. En eins bin ik dat ek yn myn muzyk begûn te dwaan. Allegear mei in knypeach.’

Obsternaat
Emiel is berne yn Grinslân, mar opgroeid yn Kollumersweach. Dêr’t hy no de plattelânskultuer just besjongt, woe hy op syn santjinde wat oars; doe fûn er it doarpslibben saai wurden en ferhuze er nei de stêd. ‘Ik wie bêst wol obsternaat en ik tocht hiel oars as en ik hie hiele oare ideeën oer alles op ’e buert. Ik sette my dêr ferskriklik tsjin ôf. Doe gie ik op mysels wenjen yn Ljouwert en ha ik Kollumersweach echt hielendal achter my litten.’ Hy fûn nije freonen, wol fan Fryske komôf, mar mei Hollânsk as fiertaal, dy’t hast allegear in problematyske achtergrûn hienen. De groep kaam byelkoar op in fêst plak: de coffeeshop. ‘Mar it is hiel moai, as ik no wer weromsjoch dan is iderien goed telâne kaam. In protte sitte yn ’e kreative sektor.’

Op syn achttjinde begûn Emiel yn ’e skipsbou. Tsien jier letter socht er it aventoer, yn Australië en Tailân. Mei help fan dy reizen fûn er de sjarme wer werom yn dy lytse identiteitsferskillen dy’t er sûnt 2009 yn syn lietteksten útfergruttet. ‘Sommige minsken fiele har ûndergeskikt oan wat der yn ’e Rânestêd bart. Dat we dêr by opsjen moatte en dat dy minsken fierder binne of wit ik folle wat, en no ja, De Hûnekop lit wol gewoan sjen: ‘It is fucking cool om Frysk te wêzen’. Sjoch, do hoechst net beslist grutsk te wêzen op wêr’tst weikomst, mar do hoechst dy dêr yn elk gefal ek net foar te skamjen.’

Tsien jier lang hawwe se al sukses mei De Hûnekop. Dêr wurkje se hurd foar: ‘Wy dogge altyd krekt of ynteressearet it ús gjin flikker, mar ast goed repetearrest dan kin dat ek.’ Yn it wykein trede se op, mar troch de wike binne se dwaande mei dy repetysjes, it opnimmen fan fideoklips en muzyk, de yn- en ferkeap fan merchandise, it byhâlden fan de sosjale media en it skriuwen fan teksten. ‘Dêr is neat rûchhouwerichs oan. In album opnimme is echt miereneukerij.’

Op it poadium en foar de kamera is it tiid om te eksellearjen, sa fertelt er. ‘Sa gau’t we in filmke meitsje en dat ding giet oan, dan gean ik ek oan. En dat is by in optreden ek sa; it moat dan gewoan gebeure en hoppatee. Oant no ta kin ik dy knop altyd wol omsette.’ Hy fielt him einferantwurdlik en dat betsjut dat elk tefreden wêze moat: de opdrachtjouwer, it publyk, mar ek de bandleden en de ferkeapers fan de merchandise. ‘Dat moat altyd goed wêze. Dêryn moatst noait ferswakke. Oan ’e ein fan ’e jûn binne wy altyd lekker dronken op it poadium, mar it moat net sa wêze dat se net mear witte wat se spylje moatte.’

Alkohol
Hy ûntwykt de fraach hoelang’t er noch takomst sjocht yn ’e band, troch te sizzen: ‘Ik ha noait echt ien west dy’t sa hiel bot foarútsjen wol. Ik fyn it no alwer lestich as minsken ús boeke wolle foar 2020. Dan ha ik echt soks fan: dat jout net de romte foar no, mar ja, it heart der gewoan by.’ Ek as ik trochfreegje oer it idee fan minder optredens mei de band en mear solo op telefyzje, bûcht er de fraach om. Hy leit út dat se überhaupt net mear safolle optredens dogge, sa’n fyftjin yn it jier. ‘Oars rinst alle jierdeis mis, want óf do bist oan ’t spyljen óf do bist brak.’

Oer drank kinne wy it wol lang en breed hawwe. As ik freegje nei it rock&roll-bestean fan de band, dan laket er: ‘Gelokkich binne wy wykein-rock&rollers’. Mar hiel happich is er net mear op twa dagen achterelkoar spylje. De mooglikheid om it bier stean te litten, dy is der net by. ‘Soest dat derút helje, dan soe it ek net mear wêze wat it is. Ik wit net hear, ik ha wol in pear kear bobt, mar dat is ferskriklik. Alkohol heart der gewoan by.’ It skept ek in bân mei it publyk; dy dogge op sa’n jûn net foar de bandleden ûnder.

As ik freegje oft it dan wol tankber is om foar in publyk fan foar it grutste part dronken minsken te spyljen, beskermet hy syn publyk fuortendaliks: ‘Sjoch, ast sa’nien hast lykas Bennie Jolink, dy’t lêsten seurde dat er graach in wat yntellektueler publyk ha wollen hie, ja dat fyn ik gewoan sa ûntankber om te sizzen. Want sis no sels: ‘Mama waar is mijn pils?’, wat tinkst dan, wat wolst dan?’ Dochs fynt Emiel it likegoed in útdaging om yn ’e smaak te fallen by in hiele oare doelgroep. Bygelyks op it festival Welcome To The Village; De Hûnekop neist de ‘hipstersjit’. De kearside fan it sukses is nammentlik ek dat se net mear sa bot harren bêst hoege te dwaan. ‘Dat wy in publyk winne moatte, dat komt hast net mear foar, want minsken kenne ús al. Dy geane al út harren plaat foardatsto mar in noat spile hast. Dan tinkst, ja, dit is al in wûne wedstriid.’

Dochs sil hy altyd trochgean mei muzykmeitsjen. Neist dat it belangryk is foar syn bestean, want ‘do makkest wat en dat bliuwt altyd’, betsjut it nammentlik ek in sterke sosjale kring om him hinne. ‘Dus it is eins in soarte fan famylje en muzyk is ús mienskiplike ding. Mar do sitst wol mei ferskillende karakters en ik sjoch it ek echt in bytsje as myn taak om dat allegear goed te krijen.’ Hy hat de oanrin fan minsken nedich, fertelt er. Sels sa bot dat er syn hûs yn ’e Wielenpôlle dêr wol foar opjaan wol: ‘Ik ha wol faker boarte mei it idee dat ik wol hiel graach ergens wenje wolle soe mei in pear minsken dy’t ticht by my stean. Op in buorkerij bûtenút.’

Het bericht De Rûchhouwer fan Echte Leafde verscheen eerst op de Moanne.

KAREN BIES – 

M. hie op tafel Suske en Wiske-albums lein mei in auto foarop, lykas ‘De Sprietatoom’ en ‘De Zingende Zwammen’. Dêrneist in plysje-auto fan Playmobil. Dochter waard santjin jier en ús kado wie rydlessen. Har measte freonen wiene oan ‘e gong of hiene it rydbewiis al. Mar sy hie in pear moanne nei har jierdei noch net belle mei in rydskoalle. It autoke stie yn de finsterbank, de plysje mei syn plestik glimke wie har geheugensteuntsje en har kwelgeast.

Nei in wike stjoerde de rydskoalle in berjochtsje werom: de ynstrukteur lei yn it sikehûs mei in hertoanfal.

Se fûn it spannend. Dat riden, mar dat beljen ek. As ekskús brûkte se ‘dat ynstrukteurs warskynlik de telefoan net opnimme as se oan it wurk binne’. Mar ik sei dat dy ommers altyd neist de bestjoerder sitte.

Op ynternet socht se in pear rydskoallen yn ‘e buert op. Wat is dat dochs foar trend om dyn bedriuw allinnich in foarnamme te jaan? ‘Rijschool Niek’ of ‘Jaantsje’. Ik wit net, mar by ‘Westra’ of ‘De Bruin’ leau ik earder dat de ynstrukteur teminsten séls in rydbewiis hat.

It siet har net mei. De earste rydskoallehâlder wist net wêr’t Aldegea lei. Sa’nien falt fansels fuort ôf. Nûmer twa sei koartôf dat er gjin tiid hie om te beljen, omdat er yn ‘e auto siet! Se moast mar maile. Nei in wike stjoerde de rydskoalle in berjochtsje werom: de ynstrukteur lei yn it sikehûs mei in hertoanfal.

De folgjende rydskoallehâlder helle har yn, wylst er achter it stjoer oan it appen wie. De lêste kear dat se it der op weage, hearde ik har sizzen, hiel fatsoenlik: ‘…en ik wil graag rijlessen van u.’ Mar se hie in ferkeard nûmer draaid en se krige in hiel ferfelend antwurd.

Se hat no al in pear wike net belle. Ik snap dat wol.

Myn rydynstrukteur hjitte Bootsma. Hy joech my les yn in diselauto en tegearre sukkelen wy de dykjes ôf, fan Ketlik nei Rottum oant Vegelinsoard. As wy oer it Fok op It Hearrenfean kamen, moast ik fileparkearje by de sigareboer. Dêr helle Bootsma in doaske sigaren en dan rieden wy wer fierder. Mei it rút iepen smookte hy in sigaar, wylst hy my lûde ynstruksjes joech en goeiedach sei tsjin heal Hearrenfean. Ik ha myn rydbewiis yn ien kear helle. It is no twaentritich jier letter en ik bin der noch. Soe Bootsma der noch wêze? Sa ja: kin myn dochter jo belje?

Het bericht Bootsma verscheen eerst op de Moanne.