WILLEM WINTERS – 

Ja, ik geef het volmondig toe: ik ben een
dwarse koe, ik gooi bij het minste de kont tegen de krib.
Dat geeft een dreun! Zoveel kilo’s met een rotvaart, elke
dag vliegen de splinters in het rond.
Elke dag is er is er wel iets wat mij doet zieden. Regels,
alsmaar regels. Het boerenbedijf is verworden tot een bak
boordevol regels en voorschriften. Gisteren zag ik op de
verpakking van Jumbo halfvolle melk staan dat Jumbo
melk afkomstig is van koeien die in Nederland van het
voorjaar tot in het najaar ten minste 120 dagen per jaar
minimaal 6 uur per dag in de wei lopen.

120 dagen in de wei, wat mooi! Wat romantisch, daar trek
je klanten mee. En elke dag minimaal 6 uren in het gras.
Of de boer zich aan die tijden houdt is niet bekend.
Er zou een administratief mannetje moeten worden
aangesteld.
En wij koeien, waar blijft onze inspraak. Hoe komt men op
het idee dat koeien graag in de wei lopen. Het is werkelijk
mijn liefhebberij niet om met 100 koeien een stukje
weiland te vertrappen en te beschijten en daar te grazen.
Eet smakelijk. Of dat lekkere ‘weidemelk’ oplevert? Ik sta
liever in een schone stal met een onbedorven frisse hap
kuil.
Mmmboehaaa!!

Het bericht Ingezonden brief van een koe verscheen eerst op de Moanne.

THEO DELFSTRA – 

It kadaster is de offisjele ynstânsje dy’t grûnbesit en de eksakte grinzen dêrfan byhâldt. Elkenien dy’t in hûs of in lape grûn keapet, stiet dêryn fermeld. Mar it kadaster is net allinnich in boarne mei de aktuele registraasje. It giet mar leafst twa iuwen tebek, wêrtroch’t it in skat oan unike histoaryske data befettet, mar tagelyk ek de iennige mooglikheid om âld Nederlân unifoarm oant op detailnivo te rekonstruearjen. It Historisch Geografisch Informatie Systeem, koartsein projekt HisGIS, docht dat.

Wat is it histoarysk kadaster
It jier 1832 is belangryk, omdat dat it offisjele begjinjier fan it kadaster wie. Skiedkundich sjoen is dy tiid hiel nijsgjirrich. De histoarikus Auke van der Woud neamt dat de perioade fan ‘Het Lege Land’. It wie de tiid dat stêden noch lyts wiene en beheind ta it gebiet binnen de âlde stedsgrêften, der noch lapen ûnoantaaste woeste grûn wiene en de yndustriële revolúsje noch plakfine moast; spoarlinen en autowegen wiene der net en ek fan lânboukundige ruilverkavelingen dy’t it plattelân sterk feroaren, hie men noch nea heard. Mei oare wurden, grutte moderne feroaringen yn it kulturele lânskip wiene noch net bard. Dêrtroch jout de situaasje fan 1832 perspektyf om noch fierder werom yn ’e tiid te sjen. Faaks kin men sels in aardich byld krije fan de midsiuwen; foar in soad regio’s giet it dan om de oersituaasje fan permaninte bewenning.

In fergeliking tusken it topografyske byld fan Ljouwert yn 1832 en no. De kursor is posisjonearre op ’e Aldehou. (HisGIS ynterne demo).

HisGIS
Binnen Nederlân rint Fryslân op dit stuit foarop mei ûndersyk nei it histoarysk kadaster. Op ’e Fryske Akademy rint al sûnt 1988 in wittenskiplik projekt dat no bekend stiet ûnder de namme HisGIS (Historisch Geografisch Informatie Systeem). Professor Hans Mol is dêrfan de inisjator en projektlieder. Earst gie it om in papieren ûndersyk nei it Fryske kadaster fan 1832. Fanôf 1998 waard ynset op digitalisaasje, wat late ta de lansearring fan www.hisgis.nl: in kombinaasje fan kaartbyld mei opropbere dataynformaasje. Neidat Fryslân online stie, krigen oare regio’s ek ynteresse. Sadwaande steane der no ek oare provinsjes op de webside, wêrfan’t it wurk ek wer dien waard yn Ljouwert.

Troch wikseljende finansjele mooglikhedfen, ynherint oan wittenskiplike projekten sûnder fêste stipe, fariearret it team dat oan HisGIS wurket. Foar in part troch in tydlike finansjele ynjeksje fan de provinsje (yn it ramt fan it Deltaplan Digitalisearring Frysk kultureel erfgoed) wurken der op it hichtepunt yn 2017 mar leafst 13 dieltiid-betelle krêften oan HisGIS. Dêrneist binne der in soad frijwilligers by belutsen, benammen út Fryslân. Yn de tritich jier dat it projekt no bestiet, is der troch ferskate tsientallen persoanen oan wurke.

It HisGIS-team yn 2017, mei uterst lofts projektlieder professor Hans Mol (Foto: Richard de Boer, 2017)

It digitalisaasjeproses yn it koart
Simpel sein binne der fjouwer stappen om ta digitalisaasje te kommen fan it kadaster 1832 yn HisGIS. De earste stap is it sekuer posisjonearjen fan de âlde kadasterkaarten. Dat bart oan ’e hân fan lokaasjepunten dy’t troch de tiid hinne net feroare binne. Yn sommige gebieten binne dy punten rom foarhannen. Op oare plakken is dat hiel dreech, benammen yn feangebiet kin it foarkomme dat elk perseel op ’e kaart feroare is. As de posisjonearring slagge is, folget it saneamde fektorisearjen fan de kaart. Wat ûnearbiedich sein komt dat del op digitaal oertekenjen fan de fakjes op de kaart. Dêrby is de oansluting op omlizzende kaarten frij spesjalistysk wurk.

De tredde stap is de ynfier fan de teksten út it âlde kadasterboek. Dat moat allegear hânmjittich oertypt wurde. Foar elk perseel giet it om sa’n tweintich kolommen ynfo, lykas de namme fan de eigener en de grutte fan it perseel. Ek it gebrûk is fan belang: giet it om in gebou, tún, weide, greidlân, boulân, wetterke ensfh. Ast dy dan betinkst dat der foar hiel Fryslân hûnderttûzenen perselen binne, dan kinst wol útrekkenje dat dat in tige yntinsyf karwei is. As lêste is it tiid om al dy data opinoar ôf te stimmen en klear te meitsjen foar publikaasje.

Stap 1: de posisjonearring. Yn dit foarbyld giet it om ien fan de seis kaarten fan de kadastrale gemeente Burgum 1832. (HisGIS ynterne georeferinsjewebside).

Stap 2: it fektorisearjen. Hjir it sintrum fan Dokkum yn 1887. (HisGIS yntern fektorisaasjebestân).

Stap 3: de ynfier fan it kadasterboek, mei yn dit foarbyld in pagina fan Warkum. Yn 1832 telde it beheinde Warkum allinnich al 2.116 perselen. (HisGIS ynterne ynfiermodule).

In praktykfoarbyld: it hûs fan Salomon Levy
Mar wat kinne minsken no eins mei HisGIS? In aardige kasus is de resinte ûntdekking fan it hûs fan Salomon Levy. Dy folksheld fan ’e Westereen, oer wa’t yn juny noch in grut teäterstik opfierd is, waard bekend troch syn oandiel yn de folksopstân tsjin it Frânske rezjym yn 1797, it saneamde Kollumer Oproer. In oproer dat Salomon Levy letterlik de kop koste. Hy waard ûnthalze op it skavot fan it Ljouwerter Blokhûs. No waard it altyd foar ûnmooglik holden om it plak te finen dêr’t it hûs fan Salomon stien hat. Dochs is dat plak no fûn troch de sneupers fan de Historische Vereniging Noordoost-Friesland. De ûnmisbere kaaiboarne yn dy speurtocht wie HisGIS.

Salomon Levystoar yn 1798. Dat wie dus inkelde desennia foar it begjin fan it kadaster. Mar sels al hie it kadaster doe al bestien, dan noch soe Levy dêr net yn neamd wurde: hy wie nammentlik bewenner fan in hierhûs en gjin hûseigener. De Historische Vereniging wist wol ried mei dy beheiningen. De earste stap wie de folchoarder fan bewenners út folkstellingen en âlde belestingkohieren yn ferbân te bringen mei âlde keapbrieven. Dêrnei moasten de keapbrieven troch de tiid hinne folge wurde, om úteinlik de eigener yn 1832 te achterheljen. En doe koe dy útkomst relatearre wurde oan it histoarysk kadaster fan HisGIS, wêrtroch’tst nei hiel wat spesjalistysk prigelwurk de lokaasje te pakken hast dêr’t Salomon Levy wenne yn de tiid fan it Kollumer Oproer. It giet om it perseel dat no bekend stiet as Keimpe Sikkemawei 3 yn De Westereen. Dat feit is fansels in moaie oanfolling op de skiedskriuwing oer dy persoan, de kultuerhistoarje fan de lokaasje en it doarp. De ûntdekking soe him ek moai liene kinne foar bygelyks in plakette of monumintsje.

Mear mooglikheden
Boppesteande kasus lit goed sjen hoe’t oare boarnen keppele wurde kinne oan it ykpunt fan it kadaster fan 1832. De Historische Vereniging brûkte dêrfoar eigen sammele materiaal, mar HisGIS keppelet sels ek ekstra kaarte- en datalagen. Mei stipe fan de provinsje Fryslân wie it bygelyks mooglik om foar hast alle Fryske stêden ferskate ferrikingsboarnen te keppeljen út de perioade 1750-1900. It giet dêrby om folkstellingen en belestingkohieren, mar foar inkelde stêden ek om gevelsketsen en antike foto’s. Dêrtroch befettet HisGIS net mear ien momintopname, mar wurdt de dataset dynamysk troch de tiid hinne. Spesjalisten sprekke dan fan Time Machines. By de realisaasje fan dy Time Machines wie de help fan frijwilligers fan grut belang, sy hawwe ûnmisbere spesifike kunde oer harren stêd. Al mei al in goed foarbyld fan Citizen Science, oftewol wittenskip dy’t ta stân kaam is mei kunde fan boargers (de mienskip).

In oare ûndersyksmooglikheid yn HisGIS: kadastrale opbringst per hektare yn Fryslân 1832. De kontoeren fan de fruchtbere klaai en âlde Middelseegrûn binne dúdlik sichtber. (HisGIS iepenbiere webside Fryslân).

Takomst
HisGIS is dus mear as allinnich in kaart en te beskôgjen as in soarte digitale tiidmasine, wêryn’t alderhanne ynformaasje oproppen en kombinearre wurde kin. It hat bliken dien dat mearderlei minsken dat wol nijsgjirrich fine. HisGIS hat profesjonele brûkers, lykas amtners fan romtlike oardering, beliedsmakkers op it mêd fan erfgoed, ekologen, archeologen en lânskipshistoarisy. Mar der is ek in breder publyk, bygelyks stambeamûndersikers en minsken dy’t algemien ynteressearre binne yn de skiednis fan harren hûs, wenplak of regio.

HisGIS bestiet no tritich jier en wit hieltyd wer te ynnovearjen. Wat begûn as in papieren projekt is no dé nasjonale spiler wurden op it mêd fan histoaryske geo-ynformatika. Yn prinsipe is it mooglik om de besteande dataset út te wreidzjen mei alle mooglike kaarten en boarnen. Tink oan hichtekaarten, loftfoto’s, folkstellingen, âlde belestinggegevens, de Boargerlike Stân, in histoaryske rûteplanner, je kinne it sa gek net betinke. De mooglikheden binne hast ûnbegrinze. De iennichste handicap is dat it pionierswurk is dat nea earder dien is yn Nederlân. Dat makket dizze wittenskip arbeidsyntinsyf. It duorret dus even, mar dan hast úteinlik in skat oan kultuerhistoaryske data!

Time Machine Dokkum, wêryn’t it kadaster fan 1887 kombinearre is mei de moderne Google Streetview, geveltekeningen út 1950 en data út it kadaster en de folkstelling 1829. (HisGIS iepenbiere webside Dokkum).

Mear witte? Sjoch: www.hisgis.nl, Salomon Levy themanummer – De Sneuper 134 (juny 2019) en Het Lege Land – Auke van der Woud (1987)

Het bericht Wat it histoarysk kadaster ús bringe kin verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

Nei it súksesfolle ‘De Suvering’, twa jier ferlyn mei de fertutearze wettersuvering fan de eardere suvelfabryk as dekôr, bringt de Stifting Iepenloftspul Wergea dit jier op ’e nij lokaasjeteater. Diskear giet it om in harkspul. Mei de koptelefoan op fart it publyk yn trije preammen troch de Ringfeart om de ynpoldere Greate Mar. De ferteller fertelt it ferhaal ‘It lûd fan de mar’, de sênes spylje har op ’e wâl ôf. Dizze opset: dat is it eksperimint oandoare. En, is dat slagge? Om daliks mar mei de doar yn hûs te fallen: it antwurd is ja en nee.

Om my hinne hear ik wurden as ‘prachtich’ en ‘hoe ha se it foar elkoar krigen’.

It ferhaal
‘It lûd fan de mar’ hat in histoaryske achtergrûn. By Wergea leine yn de midsiuwen trije marren. Op ynisjatyf fan de Amsterdammer Paulus Jansz. Kley binne dy fan 1633 ôf drûchlein. Dêrmei wie it dien foar de fiskers dy’t libben fan de fangst fan iel en snoekbears. Fan doe ôf wie it lân foar de boeren dy’t dêr har kij rinne lieten. It ynpoldere lân leit leger as de omjouwing en op ’e kaart is de ringfeart dúdlik te werkennen. Om dit gegeven hinne is in leginde betocht.

Dy seit: Alle jierren, by ’t hjerst, tidens in stoarm, is der it ‘lûd fan de mar’, in lûd dat nimmen thúsbringe kin. En moarns, as de stoarm belune is, docht bliken dat de mar it libben fan in jonge frou – in boeredochter – naam hat. Der binne sênes dy’t dizze leginde ferbyldzje, oare sênes ha te krijen mei de plannen fan Kley, de reaksjes fan de fiskers dy’t har breawinning ferlieze sille en de boeren dy’t benaud binne dat it boerelaach útstjerre sil. Sy ha nammentlik allinne mar dochters…

Ja, it is slagge
It is in unike ûnderfining om by’t jûn by de Bidler yn in pream te stappen. Oer de Wergeaster feart farst troch it doarp. Kearskes op de finsterbanken, hjir en dêr sitte minsken oan ’e kant te sjen hoe’t de preammen foarby komme. Troch de Nije Waring, dêr’t achter de finsters fan nije wenten de telefyzjes oanstean, giet it op nei de Ringfeart dêr’t it publyk yn ’e santjinde iuw telâne komt. De sinne giet read ûnder op dizze premjêrejûn, it is wynstil, de loft is helder en it is ljochtmoanne. As it derom giet minsken de skientme fan de omjouwing te toanen, dan is dat foar de folle hûndert persint slagge.

Ek as it giet om de entûraazje, dan wurdt foar (mar) njoggentich man publyk – der kinne sa’n tritich persoanen yn in pream – troch hûndertfjirtich (!) meiwurkers in megaprestaasje delset. Sjochst in boatsje dêr’t de fiskersju harren netten ophelje. Op ’e wâl set immen de netten yn ’e taan. Twa jonges skreauwe tsjin ’e wyn op en ferstean elkoar net. Boeredochter Yldou har gesicht wurdt projektearre op in silo. As de mar nachts har libben naam hat, ûntdekke har âlden dat it daksfinster iepen stiet en krekt op dat momint farre de preammen lâns in pleats mei in iepen daksfinster. Fammen dûnsje op it wetter en it skip fan de Eagumer toer stiet yn fjoer en flam. It binne mar in pear foarbylden dy’t sjen litte dat it ferhaal sa opboud is dat der optimaal gebrûk makke is fan de lokaasjes. Der is enoarm flyt dien op ’e klean fan boeren en fiskers, fan Kley en oare stedslju. De bouploech hat soarge foar in flonder, krekt ûnder it wetteroerflak sadat it is as wurdt op it wetter dûnse. Der binne poppen makke fan reiden en tûken. De Eagumer toer hat in skip krigen, der is in rêd dat it wetter de mar útpompt. Ferteller en spilers ha sênes ynsprutsen, der is muzyk by socht en makke, der binne lûden dy’t by it ferhaal hearre, bygelyks dy fan skolperjend wetter en fûgels, fan tongerslaggen en stoarm. En de beljochting fan de spilers doocht. Dus, ja, it is slagge.

Nee, it is net slagge
Wurket it, sa’n harkspul mei bylden? Nei ôfrin farre de preammen fan Domwier werom nei De Bidler. Oan board is in jonge en him wurdt frege wat er fan de foarstelling fynt. Hy hat der mar ien wurd foar: saai.

Krekt yn de preammen wurdt it publyk wolkom hjitten en de wurking fan de koptelefoan wurdt útlein. Nuver is dat it boadskip even letter werhelle wurdt. Fierderop docht lykwols bliken dat álle sênes twa kear te hearren binne. Mear as ien kear is de earste kear even fóárdat de pream oan de sêne op ’e wâl ta is en de twadde ast dêr krekt oan foarby bist. Dêrmei rekket de spanningsbôge út it ferhaal wei. De yntroduksje op de histoaryske achtergrûn docht nochal skoalsk oan, letter is de ferteller better op dreef. En lang net oeral, mar hjir en dêr ha de sprutsen sênes boppedat tefolle in foarlêstoan. Ek rekket de spanning kwyt trochdat der soms justjes tefolle tiid tusken de sênes sit. Dêr komt noch by dat, troch byld en stimmen/lûden út elkoar te lûken, de kreft út it spyljen sels wei helle wurdt. In spiler dy’t nammentlik docht as oft er, om in foarbyld te neamen, yn panyk is – in âlder dy’t it útraast as Yldou ferdwûn is – is noait sa sterk yn syn spyljen as wannear’t er it diedwurklik útraast.

Spitich is ek dat it yn in kaaisêne folslein net helder wurdt wat der eins te rêden is. De mar is drûch en Kley stie op in brêge te orearen oer dizze prestaasje. Tagelyk sil in boeredochter mei de soan fan in fisker trouwe. Der giet wat mis, mar hoe en wat krekt?

Undergean
Moatte de minsken dy’t kaarten foar de kommende njoggen útfieringen ha dy dan mar werombringe? Perfoarst net. Om my hinne hear ik wurden as ‘prachtich’ en ‘hoe ha se it foar elkoar krigen’. Miskien moatst dit stik dan ek hielendal net útklaaie en filearje. De tsjoen fan lânskip en entûraazje ûndergean, is ek in wize fan sjen.

Het bericht Teatereksperimint op ’e Ringfeart by Wergea verscheen eerst op de Moanne.

De Lêzende Mins, Kristel van den Bosch
Redaksjoneel
Kollum, Karen Bies
Kollum, Bouke van der Hem
It bêste fan deMoanne.nl
Ynterview Tsjomme Dijkstra, Joana da Silveira Duarte
Portfolio Astrid Nobel
Muzyk Arjan Hut, Esther de Jong
Byldzjende keunst, Marita de Jong, Rolf van Hulten, Ramon van de Werken
Ynterview Henk Wolf, Onno Falkena
Perron 1, Jetske Bilker, Station Frjentsjer
Ynterview, Houkje Rypstra, Jan Willem Zwart, ‘Silence of the Bees’
Poëzy, Anne Feddema
Poëzy, Elske Kampen
Ynterview Wendy Kennedy, Bram Kuypers
Ynterview, Anneke van Renssen en Willem Winters, De Boekenboot
Poëzy, Simon Oosting
Foarmjouwing, Karlijn Vermeij, Anne Madrid Y Lopez en Johan de Vries, Art Noord
Proaza, Bennie Huisman, Sanfirdo
Oersetting Arjan Hut, Laia López Manrique
In memoriam, Sytse Jansma, Ronald Jan Fokkema (1962-2019)
Kollum, Sjoukje de Boer

In abonnemint op de Moanne kostet €40,00 jiers (bûtenlân €50,00). Abonneminten rinne lykop mei it kalinderjier en kinne opsein wurde foar 1 jannewaris. Nimme jo in jierabonnemint geandewei it jier, betelje jo nei rato. In proefabonnemint foar twa nûmers kostet €10,00.

Sykje jo in aardich presintsje? Tink dan ris oan in kado-proefabonnemint op de Moanne. Foar €10,00 stjoere wy de twa earstfolgjende nûmers fan de Moanne nei de persoan oan wa’t jo dy kado jaan wolle. Jo krije dan wer in presintsje fan ús. Klik hjir foar de spesjale oanbieding.

Binne jo stiper fan de Afûk, Tresoar of de Fryske Akademy? Nim dan in abonnemint tjsin in redusearre taryf. Om fan dizze regeling gebrûk te meitsjen, nimme jo kontakt op mei ien fan krektneamde ynstellings. Hawwe jo oars noch fragen oer in abonnemint op de Moanne, mail dan nei: abonnemint@demoanne.nl.

Het bericht Nûmer 5 verscheen eerst op de Moanne.

GERBRICH DE JONG – 

Deiblêd Trouw hat op 14 septimber in priisfraach útskreaun foar in nij wurd foar jonge âlde minsken. Fitale âlderen wurde nammentlik net graach ‘âld’ neamd. Trouw kaam sels mei it útstel yep (akronym foar Young Elderly Person). By dat wurd moat men fuort tinke oan ‘yup’, dat hip en modern klinkt. Mar hielendal tefreden wie de redaksje blykber noch net.

Ton den Boon ferkende yn syn taalrubryk yn Trouw wat de Nederlânske taal te bieden hat foar de groep fan young elderly persons. Neffens him wie in 65+’er fyftich jier lyn noch gewoan in oude baas, ouderling, grijze duif, grijskop, knar, grijsje, grootje, opoe, ouwetje of beppe(!). Ik freegje my ôf: wat hat it Frysk te bieden oan wurden foar ‘de sulveren generaasje’?

Ik freegje my ôf: wat hat it Frysk te bieden oan wurden foar ‘de sulveren generaasje’?

De ‘âlderein’ is it wurd om te ferwizen nei de generaasje yn syn gehiel. Mei dat wurd binne ek gearstallingen makke, lykas ‘âldereinhûs’. ‘Aldere(n)’ brûke we fral om de tsjinstelling mei ‘jongere(n)’ oan te jaan. Foar de hân leit om ek ‘âldelju’ of ‘âlden’ te brûken foar 65+’ers, mar dat kin net, want dy ferwize nei twa hiel spesifike âlderen, nammentlik it duo ‘heit en mem’. ‘Aldsjes’ kin dan wer wol, mar dat klinkt wat minder respektfol.

Fan dy net-neutrale beneamingen foar âlderen hat it Frysk noch wol in pear mear. In manlik âldsje kinst bygelyks in âld nút, âld neut, âld roek of âld strûk neame. Justjes freonliker klinkt ‘pake’ (dat ek brûkt wurde kin foar in man sûnder bernsbern). It ûngeunstichst is it miskien wol om ‘âld bok’ neamd te wurden, want dy beneaming wurdt faak yn ferbân brocht mei sprekwurdlike griene bledsjes. Foar de froulju ha we fansels ‘beppe’. Fierders kinne we weromfalle op ‘âldminske’ of ‘âldwiif’. Uniseks binne wurden as ‘skierkert’ (foar ien mei in griis prûkje hier) of ‘âld hart’.

Bysûnder oan it Frysk is datst ‘âld’ fêstplakke kinst oan it wurd dat derachteroan komt. It gedraacht him dan as ien gehiel. In âlde man kinne we ek in âldman of in âldkeardel neame en in frou in âldminske of in âldwiif. Dat lêste wurd hat in negative betsjutting krigen.

Yn it Frysk Hânwurdboek steane 27 wurden dy’t begjinne mei âld. Persys likefolle as mei ‘jong’. Net alle wurden dy’t begjinne mei ‘âld’ ferwize nei wat âlds. In ‘âldspûk’ is bygelyks in tige ûnkreas frommes, mar dy hoecht net âld te wêzen. Allyksa is in ‘âldskjirre’ in ‘lestige, fûle, nidige frou mei in skerpe mûle’, dy’t net perfoarst âld is. Gelokkich foar de froulju binne der ek sokke wurden dy’t oer manlju geane. In ‘âldrôt’ is ien dy’t tige útsliept is en in ‘âldgryk’ is tige gjirrich.

Wa’t yn de wurdboeken sjocht, fynt alderhande útdrukkingen oer âlderdom. “Hy wie earder pake as heit” kinst sizze oer ien dy’t tige âldmannich docht. Of “it giet út pake’ ponge” as we bedoele dat de oerheid betellet. Wa’t ‘de âlde dei op ‘e rêch hat’ is net mear sa fitaal as de groep âlderen dêr’t dit stikje om begong.

Foar in yep sil ek yn it Frysk wat nijs betocht wurde moatte, as we it net ha wolle oer ‘in jongere âldere’. In nij wurd kinst op fjouwer manieren meitsje, sa falt te lêzen yn De atlas van de Nederlandse taal. Opsje ien is om in totaal nij rige klanken te betinken, dêr’t de brûkers fan de taal gjin assosjaasjes by ha. In foarbyld is flomke, it nije wurd foar ‘vagina’ dat yn febrewaris fan dit jier in priisfraach wûn. Opsje 2 is om in nij wurd te meitsjen fan twa of mear wurden dy’t al besteane. In foarbyld is it wurd bringbrommer. Opsje 3 is om in wurd (foar in part) te lienen út in oare taal, sa as hufterproof. De lêste opsje is om in besteand wurd in nije of in rommere betsjutting te jaan. In foarbyld is in âldwiif dat sa’n brede betsjutting krigen hat, dat it brûkt wurde kin foar in man (‘dy fint is sa’n âldwiif!’) of sels foar in bepaald soarte koeke.

Hoe sit it no krekt mei yep? Myn analyze is dat it in kombinaasje is fan opsje 2 en 3. Meie jo oer yep of tinke jo dat it Frysk in better alternatyf hat?

Het bericht In jong âld strûk verscheen eerst op de Moanne.

de Moanne biedt in breed en kreatyf poadium foar aktuele en skôgjende bydragen oer kultuer en de keunsten. de Moanne lit sjen wat der yn en om Fryslân spilet, yn taal, byld en nije media. de Moanne ferskynt op it web, op papier en organisearret ‘live’-moetingen.

In proefabonnemint foar twa nûmers hawwe jo al foar €10,-. In los eksimplaar fan de Moanne kostet €6,50. In jierabonnemint op de Moanne hawwe jo al foar €40,- (bûtenlân €50,-).

Abonneminten rinne lykop mei it kalinderjier en kinne opsein wurde foar 1 jannewaris. Nimme jo in jierabonnemint geandewei it jier, betelje jo nei rato.

Jou de Moanne kado!
Sykje jo in aardich presintsje? Tink dan ris oan in kado-proefabonnemint op de Moanne. Foar €10,- stjoere wy de twa earstfolgjende nûmers fan de Moanne nei de persoan oan wa’t jo dy kado jaan wolle. Jo krije dan wer in presintsje fan ús. Klik hjir foar de spesjale oanbieding.

Hawwe jo fragen oer in abonnemint op de Moanne, mail dan nei: abonnemint@demoanne.nl.

Het bericht Bisto al abonnee? verscheen eerst op de Moanne.

MALTSJE DE RIDDER-JANSMA – 

Yn de trein fan Ljouwert nei Snits sieten allegear jonge froulju. Soene dy ek nei de presintaasje fan de nije plaat fan WIEBE gean? Mar nee, se stapten út yn Snits Noard. Underweis nei it Bolwerk kaam Maltsje wol oare besikers tsjin, en net samar guont: it wiene Willem Wâldpyk fan de telefyzje en sjonger Marcel Smit! Ik kuiere stikem achter harren oan (Willem Wâldpyk strompele wat, hy wie mei de poat tsjin in pealtsje oanstrûpt of soks) en dat wie mar goed ek, want de presintaasje wie yn in seal hielendal oan de oare kant fan it kompleks – ik wie grif ferkeard rûn.

“Der sit in fakje foar de tomme, dan hoechst him net te slopen.”

By de yngong stie in strange frou mei in East-Europeeske aksint en dy gong oer de gastelist. Men kaam der net samar yn. Gelokkich hie ik de goeie papieren, en fierder gjin yllegale transaksjes yn de bûse. Nei dat izeren gerdyn by de yngong, moasten we ek noch troch in swart flewielen gerdyn om by de konsertseal út te kommen, in omboude tsjerke mei in tribune. It sealtsje siet al hast hielendal fol en der klonk in strykkwartet oer de boksen.

Earst kamen der fjouwer froulju de seal yn, mei rôze jurken oan, en ientsje yn in blomkesjurk. It wiene Ina, Anna, Inge en Andrea fan strykkwartet Regina Forte. Ien wie yn ferwachting en miskien hiene se dêr net mear in passende rôze jurk foar, mar dat hindere neat. Mei in fioele yn de hân hearde se der dochs hielendal by. Regina Forte spile meardere ferskes mei en Inge die ek in spyldoaze-solo.

De foarige plaat fan WIEBE hjit Delta, en hie in trijehoeke as symboal. De nije plaat hat ek in symboal dat út trije streekjes bestiet, mar no wize se útmekoar: ‘Y’. Soene dat tekens wêze? Stiet it trio Kaspers, Florian & Daan op in krúspunt? Skiede aanst harren wegen? It like der soms al even op, hoe’t se mekoar somtiden yn de hierren fleagen. “Is dit commercieel genoeg voor je?” bite sjonger Wiebe bassist Florian healweis it konsert ta. Earder wie Florian al fergetten syn baskoffer fan it poadium te heljen. Fan Wiebe moast er it earst opromje foardat se fierder spilen!

No ja, je witte it net mei dy trije, se meitsje in soart grappen tuskentroch en se spylje sa knap mei-inoar dat it liket as binne se mei ûnsichtbere triedden oanmekoar ferbûn. Ja, der waard in soad lake, en Wiebe prate tsjin it publyk as sieten we earne yn in hûskeamer, gesellich. Mar dan spylje, as in popstjer, soms hast klassyk en dan wer stevich de beuk deryn, oer hichten en lichten, troch ieren en sinen, lâns alle fasetten fan leafdesfertriet.

Ja, hoe in brutsen hert te reparearjen? Leafdesfertriet, it oerkomt ien op de trije minsken, en fan it trio WIEBE wie sjonger, toetsenist en tekstskriuwer Kaspers de bear en it bokje. Soks smyt gelokkich moaie muzyk op. Ynspiraasje by de fleet. De hiele nij plaat waard spile en ferskes as ‘Here I am (it’s me)’, ‘I’d like to fly’, ‘Lacrimosa’, ‘No man’s land’ en ‘Let me love again’ klinke as de hits dy’t dizze jonges fertsjinje. Ut en troch poende Kaspers de oanwêzigen oan om dochs foaral de plaat te keapjen, ek omdat guon ferskes no ienkear net daliks te behappen binne, lykas ‘Swart op wyt’. No, ik fûn se daliks prachtich. En alles snappe hoecht net, as ik der mar op dûnsje kin.

Underwilens waard net fergetten om elkenien te betankjen foar harren bydrage, fan de útjouwer (Ernst Bruinsma) en de prodjûser (Nico Outhuijse) oant de technisy dy’t it ljocht en it lûd fersoargen op dizze jûn. Ek Peter Boersma mocht op it poadium komme, hy stie Maltsje hast op de teannen doe’t er fan de tribune kaam. Mei tank oan Peter is de cd net yn sa’n stom plestik bakje kommen, mar yn in doaze fol mei noch mear ferrassingen! Yn de foyer koe de desaainer út Grins noch krekt foarkomme dat in menear it hiele pakketsje as in wylden iepenskuorde. “Der sit in fakje foar de tomme, dan hoechst him net te slopen.” Dus minsken, tink derom, as jim ‘Y’ iepenje: net mei de gleone kop, mar mei it ferstân foarop.

Het bericht Brutsen hert smyt folslein nij WIEBE-album op verscheen eerst op de Moanne.

ARJAN HUT – 

Rein en wyn, wier dichterswaar by de ûntbleating fan it poëzijtablo mei Eeltsje Hettinga syn gedicht ‘Net te beteljen.’ Sa’n hûndert minsken steane om de stien hinne, de measten ûnder in paraplu en in beam hâldt de oaren wat út de drip. De stien leit foar de Blokhûspoarte, krekt njonken de dyk, en is earst noch bedutsen ûnder in heakke lapkestekken mei it logo fan Kulturele Haadstêd. Der binne in soad kollega-skriuwers by, lykas Jan Schotanus, Job Degenaar en Anne Feddema, dy’t ek in tablo hat.

De stien is in earbetoan oan alle frijwilligers dy’t meiwurke ha oan Kulturele Haadstêd en de mienskip.

Om healwei tolven is it kommisaris fan de Kening Arno Brok dy’t as earste it wurd nimt. “Kom wat tichterby minsken,” freget er, want it is in lawaai yn de stêd. De iene nei de oare bus komt del en oan de oare kant fan de groep binne it fytsers dy’t, somtiden protteljend en mei wat lilke bewegings, de minsken oan de kant besykje te krijen. Lijn 3 komt fan it stasjon en Lijn 603 komt krekt werom, mar Brok jout gjin belies en set syn speech troch.

Ut en troch is in flarde te ferstean fan wat de kommisaris seit. Wurden op as ‘kasjet’, ‘netwurk’ en ‘Fryslân’ pike boppe it ronken fan it ferkear út. De stien is in earbetoan oan alle frijwilligers dy’t meiwurke ha oan Kulturele Haadstêd (Lijn 18 komt del) en de mienskip. Hy neamt Hettinga ‘ús dichter’ en makket wrâldkundich dat men begong is om de Ljouwerter poëzijrûte, yn 1993 úteinset mei tsien stiennen fersen ta gelegenheid fan it ôfskie fan boargemaster te Loo, tagonklik te meitsjen foar minsken (de rem fan Lijn 611 pipet) mei in fisuele beheining.

Ek Peter van Dijk, bestjoersfoarsitter fan Stichting Poëzietableau’s sette yn de rein de frijwilligers yn it sintsje. Hy kundiget in nij platfoarm foar kultuerfrijwilligers oan, en fertelt oer de folgjende stien dy’t al in dei letter ûntbleate wurd. “Van Eppie Dam, die (Lijn 51 hâldt ho) komt op de Noorderbegraafplaats.” Stienhouwer Hutting hat in nije metoade fûn om de tablo’s langer moai te hâlden. “De steen om de letters wordt weggefreesd, zodat de letters op de steen liggen.” In wynfleach, achter Lijn 62 wei, en in mânske tûke klapt op it kleed. Nimmen rekket ferwûne en op it tablo sit 100 jier garânsje, dat de seremoanje kin fierder.

It binne oerfrijwilligers Wijnanda Lesterhuis en Geertje Struiving dy’t de eare ha om it gedicht iepenbier te meitsjen. Mei ien haal helje se it kleed fuort. Wylst Lijn 651 de doarren iepenskoot, krijt de dichter sels it wurd. “Ik fyn it in eare om hjir te lizzen”, begjint Hettinga, “mar gelokkich mei ik der ek by stean.” Ek hy jout rom oantinken oan de frijwilligers, wol harren in feest ta ha, like djoer as alle fonteinen en reuzen fan KH bymekoar. Dêrnei draacht er foar, nettsjinsteande Lijn 13, earst de Nederlânske oersetting (troch Elske Schotanus) en dan yn it Frysk, de taal dy’t ek op it tablo te lêzen is.

“De literatuer is der om bytiden by stil te stean en dêr net oerhinne te wâdzjen”, seit Hettinga. De dichter  is bliid dat er no yn itselde rychje leit as Slauerhoff, Vegter & Feddema, mar it feest is foar him noch lang net oer. De earsten rinne al rjochting Alde Easterstrjitte, dêr’t op de boppeferdjipping fan De Schepperij in bysûndere útjefte fan Hettinga syn Kaspar Hauser-gedicht Nachtspraak presintearre wurdt.

Het bericht Poëzijtablo Eeltsje Hettinga kado foar alle frijwilligers verscheen eerst op de Moanne.

RYNK BOSMA – 

Foarsichtich kinne je sizze, mar om’t hoeden in moaier Frysk wurd is, wurdt hjir dat wurd mar brûkt. En dat slacht dan op de útfiering fan it iepenloftspul fan Stifting Iepenloft Opsterlân. Dy stifting hie dit jier yn De Himrik it ferneamde Animal Farm fan George Orwell op it program en omdat de titel fan it boek fan 1945 in begrip is, ha se de namme mar sa litten. En dat is te begripen, in oersetting as bygelyks De bistebuorkerij soe de indruk jaan kinne dat it om in berneferhaal gean soe.

De bisten op de buorkerij ha honger en komme tsjin de boer yn opstân en jeie de man fan it hiem. Mar wat dan?

En dat is mei de oarspronklike namme net it gefal. It is it ferhaal fan boer Wassenaar dy’t net nei syn bisten omsjocht, mar wol in goed each hat foar de romer en de fles yn de kroech fan it doarp. De bisten op de buorkerij ha honger en komme tsjin de boer yn opstân en jeie de man fan it hiem. Mar wat dan? De minske ferdreaun want ‘Hoe sil de minske no baas oer de natoer weze, hy kin ommers neat produsearje’, sa seit Sniebal de baarch dy’t it nije ferhaal fan it animalisme ferkeapje moat oan de oare bisten.

Utgongspunt is dan dat alle bisten gelyk binne en dat de twapoaten de fijân binne, leve de fjouwerpoaten, sa wurdt der roppen en der komme noch sân stellingen oan de skuorduorren te hingjen wêr’t de bisten harren oan hâlde moatte. De bisten huppelje optein tusken de striepakken op it moaie dekor om op it Sparjeburd. De eagen glinsterje as de nije wrâld him in skoftsje oppenearret. Mar dat duorret net sa lang, de ‘brute’ baarch Napoleon, moai foarm jûn troch Hendrik Mulder, komt almar mear op de foargrûn, en Sniebal komt hieltiten mear op de eftergrûn wylst sy alles yn de begjintiid ferkeapje moast en de bisten oer de streep lûke.

It moaie fan de foarstelling is dat der in soad jongerein meidogge en dat soarget foar in soad faart en beweging, aksje mar it bliuwt oan de oare kant fansels ek wat flak om’t it hieltiten oer it kollektyf giet dy’t sjocht hoe’t Napoleon him hieltiten mear macht ta-eigent. Siet self wat te wachtsjen op hjoeddeiske oanpassingen dy’t de misstannen fan no yn it ljocht setten. Dat barde net en as it al barde wie dat hiel hoeden, sa as yn it begjin al sein.

Sniebal ferdwynt lykas Trotski ea ferdwûn. Napoleon begjint oan de terreur lykas Stalin dat ek die mei skuldbekentenissen en oar geweld. Want Animal Farm wie fansels bedoeld as in blaudruk fan de ûntjouwing fan de Oktober revolúsje yn de Sovjet Unie. It Stalinisme, de ‘meerjarenplanning’, de NEP (Nieuwe Economische Politiek) fan de jierren tweintich fan de foarige iuw, de honger, alles komt foarby. It ferried fan it útgongspunt dat elts gelyk is, it ferried fan dy oare sân útgongspunten dy’t op himsels prachtich wiene. Mar of elts dy ferbanden seach of begreep bliuwt de fraach.

Oan de oare kant wie der wol in knypeach nei hjoed doe’t der in Mercedes it hiem opkaam, it kapitalisme dy’t hantsjeklap die mei de tiran. It projekt fan de wynmûne wêr’t de bisten honger foar lije moasten, de rapper dy’t in ‘loflied’ op de grutte lieder rapte. En fansels it lot fan de bisten yn in tiid fan ‘dierenactivisme’, ek al waarden eins de minsken bedoeld.

It wie trouwens op dy útfiering fan tongersdei 26 septimber ‘heldhaftich’ te sjen hoe’t de spilers en spylsters harren steande hâlden yn de rein. It wie as woe de natoer nochris klam lizze op alles wat der op dierlik mêd misrûn mei it regear op dy Animal Farm. De bettere wrâld bleau stykjen yn de rein, mar de minsken bleaunen sitten yn de rein om te sjen hoe’t it ôfrûn mei dizze dochs wol slagge foarstelling.

Het bericht Iepenloftspul Animal Farm is hoeden nei hjoed verscheen eerst op de Moanne.

ZANDER LAMME – 

De afgelopen zeven jaar verbleef celliste Dana de Vries grotendeels in het buitenland. Onlangs keerde ze terug naar Franeker. In die stad, waar doorgaans blues en rock-’n-roll de boventoon voeren, organiseert De Vries komende maand een meerdaags klassiek kamermuziekfestival. “Het was altijd al mijn droom om iets op te bouwen in Friesland op het gebied van muziek.”

De Vries (1993), die opgroeide in Franeker, heeft halverwege haar twintiger jaren al een aardige staat van dienst. Ze won prijzen op onder meer het Prinses Christina Concours en het Amsterdamse Cello Biënnale, kreeg les van befaamde cellisten als Jiri Prchal, Michel Strauss, Jan-Ype Nota en Peter Bruns en speelde al eens in de New Yorkse Carnegie Hall. Vorig jaar haalde ze een masterdiploma aan de Felix Mendelssohnschool voor muziek en theater in het Duitse Leipzig.

“Dus het is een festival voor mensen die nog niks met de muziek hebben, maar het is ook voor mensen die klassieke muziek juist liefhebben. En anders kun je ook altijd nog komen voor de mooie locaties.”

De inkt van haar diploma was nauwelijks opgedroogd of ze zat al in de orkestbak van het Venetiaanse operaorkest Teatro la Fenice. “Het is best wel lastig om een plek in zo’n orkest te veroveren, dus dit was voor mij echt de perfecte overgang”, vertelt de celliste. “Maar ik vond het jammer dat ik niet zo veel eigen projecten kon doen als ik had gewild. Het was voornamelijk opera.”

Hoewel ze zich een begeerde orkestpositie wist te verwerven, daalde langzaam het besef in dat de baan toch niet was wat De Vries wilde. “Toen ik studeerde had ik heel veel vrijheid, ik was iedere week in een ander land. Dat was heel leuk. In Venetië had ik een honderd procent baan.” En dat rijmde niet met de doelen die de Friezin voor ogen had. “Het was een heel moeilijke beslissing. Je hebt stabiliteit en dan kies je ervoor om in het diepe te duiken.”

Het kamermuziekfestival had ze toen al langer in haar hoofd. In Franeker, een stad waarin toch vooral blues en rock-’n-roll een plek hebben. Is daar wel ruimte voor klassieke kamermuziek? ,,Daarom is het juist zo leuk. Dat was er nog niet in Franeker, dat is juist de uitdaging. Als je ergens in gelooft, komt het wel goed. Hoe enthousiaster je bent, hoe meer mensen je meekrijgt.’’

De onderdelen van het festival vinden plaats op diverse ‘bijzondere locaties’ in de stad. In de Martinikerk bijvoorbeeld geeft hoogleraar muziekcognitie Henkjan Honing een lezing over muziek en het brein. In onder andere de Koornbeurs en in het planetarium vinden concerten plaats. “Het zijn bijna allemaal historische locaties.”

Een deel van de muziek wordt uitgevoerd door een groep musici die om het North Sea Ensemble heen is gebouwd. Dat strijkkwartet waarin De Vries zelf speelt, is voor het festival uitgebreid met muzikanten vanuit de hele wereld. De uitbreiding was noodzakelijk om bepaalde stukken te kunnen spelen. “Bij een Schubert-kwartet hadden we een extra cellist nodig bijvoorbeeld (de Israëlische Elia Cohen-Weissert). Bij een Mozart-kwintet moest nog een klarinettiste (Gerbrich Meijer).”

Omdat de gekozen samenstelling overal vandaan moet komen, speelden de muzikanten niet eerder samen. “We kennen elkaar wel, maar we spelen natuurlijk niet wekelijks samen. Dus we moeten wel binden met elkaar.” Een deel van dat proces is te zien tijdens een open repetitie in de Mouterij (de 31ste).

De Vries wilde niet alleen musici uit het buitenland laten komen. Bewust koos ze ervoor om ook Friese talenten te laten optreden. ,,Niet alles van ver weg is beter. Het is belangrijk dat er ook mensen uit de omgeving komen spelen, omdat we hier ook goeie muzikanten hebben.’’ Om die reden treden de Friezinnen hoboïste Anna Marieke Zijlstra, celliste Florianne Remme, violiste Marlene Dijkstra en klarinettiste Gerbrich Meijer op.

Naar eigen zeggen heeft De Vries geen verwachtingen over de hoeveelheid bezoekers. Voor een herhaalde subsidie voor volgende jaren is het evenwel van belang dat er voldoende mensen komen. Daarin heeft De Vries opnieuw eenvoudig vertrouwen. “Als je er een feest van maakt, komt het wel goed.”

Over het type publiek is De Vries duidelijk: het festival is voor iedereen. Voor kinderen bijvoorbeeld, die waarschijnlijk nog weinig ervaring met klassieke muziek hebben, is een speciaal besloten concert, net als voor bewoners van bejaardentehuis Saxenoord. “Dus het is een festival voor mensen die nog niks met de muziek hebben, maar het is ook voor mensen die klassieke muziek juist liefhebben. En anders kun je ook altijd nog komen voor de mooie locaties.”

Nu De Vries weer in Nederland woont, doet ze (naast het festival) verschillende projecten. Ze speelde onder meer al een aantal keer in het Noord Nederlands Orkest. ,,Het is ook wel prettig, die diversiteit. Eigenlijk vind ik dat het prettigst; om rond te reizen als een soort troubadour.’’

Het festival is van 28 oktober tot en met 3 november. Meer informatie is te vinden op www.kamermuziekfestivalfraneker.nl.

Het bericht Dana de Vries op Kamermuziekfestival Franeker verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

It eazet as sa’n fjirtich man publyk út ’e auto stappe, ûnder de paraplu of mei de kapusjon oer de holle lutsen fan it parkearplak, oer it hôf op ’e doar fan it Sânfurder tsjerkje ôf stowe. ‘Gau nei binnen ta. Wat is ’t in waar net…’ Sy komme foar skriuwer, sjonger en muzikant Bennie Huisman dy’t dêr, twa jûnen achter elkoar syn roman Sanfirdo presintearret. As multytalint makket Bennie Huisman ek dizze kear wer in kombinaasje: in CD is net allinne in CD, dan is der ek in bondeltsje gedichten, in lietsje stiet yn relaasje ta in boek, ferskynt in boek fan syn hân, dan wurdt dêr in foarstelling by makke. By Sanfirdo is dat de húskeamerfoarstelling ‘Thús’, 27 en 28 septimber yn Sânfurd en dêrnei noch te boeken.

Yn Bennie Huisman syn wurk falle gjin bommen, in skouke fart net troch de plestik sop. Hy siket it yn it lytse, bliuwt yn lieten en syn fertellen ticht by himsels: syn ûnrêst, it swalkjen, de bân mei it wetter, de leafde(s)…

It publyk wurdt ferwolkomme troch Folkert Groenveld, âld-ynwenner en bestjoerslid fan de Stichting Sânfurd. Hy referearret oan it begryp ‘lieux des mémoires’, plakken as Warns, mei de betinking fan de Slach by Warns, en Waaksens mei ‘de hang’, plakken dy’t fan betsjutting binne foar it kollektyf ûnthâld. As Sânfurd sa’n plak noch net is, dan wurdt it dat mei de ferskining fan Sanfirdo. It doarp, oan in dearinnende dyk, mei mar in hantsjefol ynwenners en klamme tusken Brekken en Ringwiel is sa’n plak dat minsken werom bringt nei in tiid dy’t ferlern gien is.

In boatsje, sile, it wetter, it binne inkelde eleminten dy’t in rol spylje yn libben en wurk fan de skriuwer. Yn ‘Thús’ sjocht er dêr op werom. It doarp hat him tweintich jier lyn ynspirearre ta in novelle. Yn de roman folget hy it libben fan de haadpersoanen, Louis en Elise, “yn it belibjen fan leafdes, yn it sykjen nei in plak op de wrâld, yn it sykjen nei in ‘thús’. Tema’s dy’t in soad minsken dwaande hâlde en dy’t altyd wer fragen oproppe, dêr’t we antwurden foar sykje”, sa’t de oankundiging seit.

It libben, sa fertelt hy, is te sjen as try-out. Ast al in moai ein hinne bist, beseftst hoe’t it ek oars, sa mooglik better kind hie. Dêrby wiist hy op it poadium dêr’t syn piano op stiet, in poadium dat er yn it begjin fan syn karrrêre makke en doe as prototype beskôge. Hy soe noch wolris in better eksimplaar bouwe, sa hie er him foarnaam, mar it is der noait fan kaam.

Sa fertelt er oer syn libben. Wize en tekst fan de klassiker ‘Mens durf te leven’ wurde omset yn de fraach: mar hoe moatte wy dan libje? Hoe’t er nei syn oplieding in schoolverlatersuitkering oanfrege en der, mei it jild yn ’e bûse, op út gong. Hoe’t er op in stuit alles foar elkoar hie, in wenplak, in baan, mar de ûnrêst dochs wer de kop op stuts. Want wat is dat: ‘thús’, jin ergens, by immen thús fiele? Is it net it plak dêr’t je bestean, wa’t je binne net yn twifel lutsen wurdt? Sa sjocht Bennie Huisman werom op it ûntstean fan lieten as ‘In lytse boerefaam yn Aldegea’, in ferzje fan ‘Jamaica Farewell’ dêr’t ‘a little girl in Kingston Town’ har Fryske wjergader yn krige. Tusken it fertellen troch jout er him del achter de piano of hy krijt syn akkordeon om himsels te begelieden by it sjongen fan ‘Akky fan ’e Gaastmer’, ‘Simmerfamke fan Sânfurd, fierder in liet dêr’t fjouwer koarleden yn ferwurke binne – Huisman hat in tal jierren koardirigint west – en de ferfrysking fan Schuberts ‘Der Lindenbaum’. Sa springt er behindich fan de klassike muzyk oer nei de roman. Foar it personaazje Lieuwe, as dy yn ’e lytse loege sit, hat er sels in lietsje fan treast skreaun.

Yn Bennie Huisman syn wurk falle gjin bommen, in skouke fart net troch de plestik sop. Hy siket it yn it lytse, bliuwt yn lieten en syn fertellen ticht by himsels: syn ûnrêst, it swalkjen, de bân mei it wetter, de leafde(s)… Hoewol hy weromsjocht – de skriuwer is 72 – is nostalgy net it goede wurd, it giet earder om langstme nei alles wat skientme yn him hat en dy skientme leit gauris in eintsje fierderop. As in dûmny dy’t de tsjinst ôfslút mei in bemoedigjend wurdsje foar de tsjerkegongers einiget er mei it sjongen fan it moai boartlike ‘Nim it libben lichter’.

De keamerfoarstelling ‘Thús’ is te boeken by Bennie Huisman, sjoch http://benniehuisman.nl foar de kontaktgegevens.

Sanfirdo, Afûk 2019 € 19,50

Het bericht It libben as try-out verscheen eerst op de Moanne.

Aggie van der Meer is de winner fan de Gysbert Japicxpriis 2019. Se ûntfangt de priis foar har hiele oeuvre. De belangrykste literêre ûnderskieding fan Fryslân wurdt sneon 16 novimber útrikt yn Boalsert. Yn it dossier ‘De Gysbert 2019’ alle bydragen dy’t earder oer de skriuwster en har wurk yn ‘de Moanne’ ferskynden.

Het bericht De Gysbert 2019 verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

Al wurdt in toanielfoarstelling skreaun en regissearre – is tekst it fûnemint – al spylje foarmjouwing, ljocht, muzyk en technyk in wichtige rol by de yndruk dy’t in stik op it publyk makket, it binne de spilers dy’t it bouwurk oplûke. Yn de Tryaterfoarstelling Raze om protters, skreaun en regisearre troch Eelco Venema, binne dat Raymond Muller as de autistyske Doede, Aly Bruinsma as syn mem, Mads Wittermans as Rikkert, syn begelieder en Olympia Kotopoulos as Zoë, de thúshelp.

Sûnder dat it boadskip der boppe-op leit, set de foarstelling mei humoristyske, betiden hilaryske, mar ek mei oandwaanlike en, mei tank oan Olympia Kotopoulos betsjoenende sênes, it publyk ta tinken: lit minsken mei in flekje net raze om échte oandacht.

Doede komt op en út syn monolooch, rjochte op ’e minsken yn ’e seal, blykt daliks al ien fan de skaaimerken fan in man mei, sa’t men it neamt, in ‘stoarnis yn it autistyske spektrum’: hy wol alles yn ’e hân hâlde. Dat der harke wurdt, dat de telefoans útgean, minsken der net troch hinne prate… Hy bliuwt stykjen, syn eagen sjitte nerveus hinne-en-wer, hy ferstrûpt deryn, begjint op e nij. Dêrby giet it der net om – al wurdt oannimlik makke dat it hjir om in autistyske man giet – in typke del te setten, de foarstelling draait wat oars: hoe giet de maatskippij om mei minsken mei in ‘flekje’.

Sa krijt Doede, neidat hy syn wurkplak by de sosjale wurkfoarsjenning kwytrekke is, in fragelist foarlein op grûn wêrfan in banenafspraak makke wurde sil. Mooglik dat sa’n fragelist foar profesjonels yn ’e helpferliening te begripen is, mar net foar Doede, want hat er no in sykte of in hendikep? En beschut werk? As autist nimt er it begryp letterlik. De tekst fan de fragelist is oer de speakers te hearren en humoristysk is it neamen fan alderhande ôfkoartingen fan útkearingen.

Doede syn mem hat artritis, mei oarsaak derfan dat sy knap krimmenearderich is. Dizze mem en dizze soan meitsje dat de twa foar de helpferliening in ‘kasus’ binne. Begelieder Rikkert kin it moai útlizze: de help dy’t de twa nedich ha, it netwurk, it partisipearjen yn de maatskippij: ‘Ik geloof in een samenleving waarin iedereen meedoet.’ As Doede lykwols werklik kontakt mei syn helpferliener siket –tegearre in pilske drinke – hâldt Rikkert de boat ôf: ‘Doede, wy ha in saaklike relaasje…’ Dat feroaret net earder as wannear’t Rikkert sels flipt.

Beskriuwst de foarstelling sa, dan klinkt it as in ‘dreech’ en ‘swier’ ferhaal en foaral ek belearend. En ja, der is in boadskip, tagelyk wurdt it ferhaal sa lichtfuottich brocht, datst geregeld it laitsjen net ynhâlde kinst. Fertelt Doede oer Rikkert, dan tilt er him, as gie it om in etalaazjepop, it toaniel op.

As in wiere autist hat er inkelde fassinaasjes: dowen, lantearnepeallen en… Elske de Wall, de sjongeres fan it ferske ‘Raze om protters’ dat Doede sa oansprekt. Prachtich dien is hoe’t de dowen, as sieten se yn hokjes, op skerms ferskine. Humoristysk is hoe’t hy fertelt oer de pappegaai, dy’t er earder hie en dy’t ‘Bliksem Pibe’ sizze koe. Mar it aldermoaist binne de sênes mei Zoë, de Ingelsk pratende thúshelp, brocht troch de prachtige balletdûnseres Olympia Kotopoulos. Sy wint de mem, dy’t earst behoarlik ôfhâldend op sa’n bûtenlânske thúshelp reagearret, foar har. Doede rekket, neidat er earder Elske de Wall stalke hat, fereale op har. Dat giet mis, want hy seit wat er bedoelt, mar sizze wat je bedoele – ik wol dy neaken sjen – is net handich.

Dat is de ynhâldlike kant, mar hoe moai is Zoë as sy dûnset, solo, tegearre mei Doede en benammen as sy, yn de stjersêne fan de mem, as in wie sy in ingel, de mem har gedachten en emoasjes ferbyldet yn dûnsbewegingen, har fêsthâldt en fuortfiert.

As autist kin Doede no en dan opspatte, krijt er geregeld de koartsluting yn ’e kop. Dêrby moast ik tinke oan It bjusterbaarlike foarfal fan de hûn yn de nacht, de foarstelling yn Jorwert, yn 2017, oer de autistyske Kristian: ek yn dy foarstelling waarden prosessen yn ’e holle op skerms werjûn. Yn dy foarstelling gie it om symptomen, mar ek om de reaksjes fan en de ynfloed op de neiste omjouwing.

Itselde jildt foar Raze om protters, al leit dêr it aksint mear op maatskiplike fenomenen: helpferliening, útkearingen, wetjouwing, media. Sûnder dat it boadskip der boppe-op leit, set de foarstelling mei humoristyske, betiden hilaryske, mar ek mei oandwaanlike en, mei tank oan Olympia Kotopoulos betsjoenende sênes, it publyk ta tinken: lit minsken mei in flekje net raze om échte oandacht.

Under it kopke Tryater Rûnom is der in ferdjippingsprogramma mei aktiviteiten dy’t oanslute op it tema. Foar ynformaasje en spyllist, sjoch:  https://tryater.nl

Het bericht ‘Raze om protters’: skreau om oandacht verscheen eerst op de Moanne.

Under dizze titel wol de redaksje fan de Moanne oan it ein fan it jier in folslein literêr nûmer meitsje. Is dit de wrâld wêryn’t wy ús thús fiele? Meitsje wy ’m kapot of krekt noch wat moaier? Wat seit it eins oer ús dat wy fan de Stichting Ideële Reclame in kampanje oanbean krije mei as titel #Doeslief.

It wurdt tiid dat skriuwers yn Fryslân harren potlead de grûn yn stekke om te fernimmen wêr’t al dy trillingen dy’t ús demokratyske tradysje oan it wankeljen bringe, wei komme. Of dat se harren laptop iepenklappe en as in seiltsje omheech hâlde om mei te farren op de wyn fan de tiid.

De bining mei de werklikheid is hast ferbrutsen yn de Fryske literêre tradysje. Heech tiid om ús de fraach te stellen: Wat wit ik fan dizze wrâld?

Mei dizze oprop wol de redaksje stilstean by it feit dat it eksakt 50 jier lyn is dat it earste nûmer fan Trotwaer ferskynde. Dit blêd ûntstie yn de hjerst fan 1968 as foarlopich slútstik fan rûzige jieren yn de Fryske literêre wrâld. Jierren hienen de redaksjes fan benammen De Tsjerne en quatrabras en asyl foarinoar oer stien en yn jannewaris 1969 ferskynde in nij blêd mei yn de redaksje: Bauke de Jong, Steven de Jong, Leo Popma, Trinus Riemersma en Geart van der Zwaag.

Wat stie der op it spul? Durk van der Ploeg hat dat ris moai omskreaun: ‘Quatrebras eksperimenteel, De Tsjerne blomlêzend. De opposysje fielde yn de fêstige en befêstige literatuer fan De Tsjerne net de bining mei de werklikheid, mar de bining mei it ferline.’ It is de bining mei de werklikheid dy’t wy de jongste jierren sjogge yn it wurk fan Dichter fan Fryslân Eeltsje Hettinga, Dichter des Vaderlands Tsead Bruinja, mar ek yn dat fan Elmar Kuiper of Arjan Hut. Wêr bliuwe de proazaskriuwers as it om dizze tematyk giet? En wêr sit de literêre fernijing op dit mêd?

De bining mei de werklikheid is hast ferbrutsen yn de Fryske literêre tradysje. Heech tiid om ús de fraach te stellen: Wat wit ik fan dizze wrâld?

Meidwaan? Elkenien kin in ferhaal, kollum, gedicht of audio- of filmfragmint ynstjoere nei de redaksje. Mail jo bydrage foar 16 novimber nei redaksje@demoanne.nl of nei ien fan de redakteuren. Foar elke publisearre bydrage is in honorarium beskikber.

Het bericht Skriuwoprop: Wat wit ik fan dizze wrâld? verscheen eerst op de Moanne.

JOËL HUITEMA – 

tinnettynörder

         tinnettynynörder

tinnettynörder

         tinnettynn

nettynördernettynörder

         netnnetynörder

tinnettynörder

         tinnettynn

Het bericht Dwars verscheen eerst op de Moanne.

RYNK BOSMA – 

By tafal seach de Nederlânske skriuwer Arthur Japin yn de jierren njoggentich in deasike frou yn in praatprogramma op televyzje. De frou hie net lang mear te gean yn dit libben en socht in geskikte opfolger foar harsels sadat har man net allinne bliuwe soe. Dat tema brûkte Japin foar de roman De man van je leven dat ferline jier as toanielstik opfierd waard yn Amsterdam. Jan Arendz en Marijke Geertsma seagen it stik en wienen ‘út de skroeven’ sa’t Geertsma dat sei.

De krêft fan de foarstelling leit yn de formule dat it publyk op ‘e hichte is fan dy trijehoeksferhâlding en dat smyt in soad humor op yn opmerkingen mei in dûbele boaiem.

Geertsma sette it ferhaal oer yn it Frysk en dizze hjerst en winter spylje Arendz, Geertsma en gastspylster Anke Bijlsma de foarstelling De man fan dyn libben. Geertsma spilet de sike frou Tilly dy’t har man Marius (Jan Arendz) goed efterlitte wol en dus siket Tilly in nije frou foar him. Op de kontaktadvertinsje komt de kreaze Iris (Anke Bijlsma) ôf en dan docht bliken dat Marius en Iris elkoar al kenne op in wize dy’t net bekind wêze soe by Tilly.

De krêft fan de foarstelling leit yn de formule dat it publyk op ‘e hichte is fan dy trijehoeksferhâlding en dat smyt in soad humor op yn opmerkingen mei in dûbele boaiem. De stikeme ferhâlding is in heal jier lyn ta in ein kaam en it is sa’t Iris it seit: ‘De herinnering bliuwt hingjen, it oare komt wol wer oerein’. Wylst Marius tajout dat dizze konfrontaasje him in stik âlder makket, ‘Benammen de lêste tritich sekonden’.

It is de tsiende foarstelling fan regisseur Bruun Kuijt mei Arendz en Geertsma en ek yn dizze foarstelling leit de klam op it fertellen fan in ferhaal. Wat dat oanbelanget is it dus in klassike foarstelling dy’t de minsken in hiele jûn yn de besnijing hâldt. Om dy reden kin hjir ek neat sein wurde oer hoe’t it ferhaal ôfrint. It is just dy spanning fan hoe’t it ferhaal ôfrinne sil, dy’t it ta in moaie foarstelling makket.

De man Marius wurdt delsetten as in man dy’t it út de wei gean fan it meitsjen fan in keuze ta in foarm fan keunst makket. Trouwens lykas in soad mannen dy’t langere tiid elke wike de ferkearde doar binnenstappe. It is in foarstelling wêryn wurden in web weve fan hannelingen dy’t allegearre yn elkoar gripe. Mar gjinien wit wa’t no eins de spin yn dat web is. Dat makket de foarstelling mear spannend as tragys, mear grappich as somber, ek al komt it byld fan de dea dy’t tichterby komt nea fier fuort is.

De titel fan ‘de man fan dyn libben’ is eins in kwestje fan leauwen yn de leafde tusken twa minsken dy’t krekt like ivich duorret as de see rûnom it eilân wêr’t it ferhaal him ôfspilet. En dat leauwen wurdt fansels bepaald troch it byld dat de man fan de frou hat en dat kin ek omdraaid wurde. Yn dit gefal it byld dat Tilly fan har man hat as in man dy’t aansens ferdwale sil yn in libben sûnder har. Of dat byld kloppet wurdt stadichoan ûnderút helle want as je as man al in kear ferdwaald binne troch in ferkearde doar binnen te gean, dan kin dat letter krekt like goed wer barre.

Dat alles makket fan de foarstelling in hilarys en spannend gehiel mei in soad dûbele wierheden. Mei de spannende fraach wa fan de trije de measte takomst hat, de sike Tilly dy’t eins sûnder takomst is en no nei de wite skelpen op it strân sjocht. Dat yn de wittenskip dat de dei tichteby is dat sy dy skelpen nea wer sjen sil, wylst se der altiten al leinen. Of de twa oaren, Iris en Marius, dy’t in takomst ha mar net witte hoe’t dy der útsjocht. Wraak en wille mei de fêststelling dat ‘oergeunst de iennige sonde is sûnder wille’.

Het bericht Ek leafde is yn libben foaral leauwen verscheen eerst op de Moanne.

DIRK VAN GINKEL – 

Friesland kent veel kunstenaars die in alle stilte en afzondering hun werk doen. Dat bleek wel uit de overzichtstentoonstelling Frysk in Museum Belvédère (2018-2019). Zulk goed werk van zoveel onbekende namen. In de serie ‘Talenten in de luwte’ leren we deze kunstenaars beter kennen. Dit is deel 4: Geurt Busser.

Hummend, neuriënd en fluitend gaat Geurt Busser me voor naar zijn atelier in Warffum. Vanuit de donkere woonkamer waar een gezellige chaos heerst, gaan we via een schuur vol scheepsschroeven, motoronderdelen en gereedschappen de trap op naar een brandschone ruimte in piekfijne ordening. Overal aquarellen. Eigenlijk is het meer een toonkamer dan een atelier, want schilderen doet aquarellist Busser altijd buiten. Op het wad, waar hij heen tuft in zijn boot Hendrik, het varend atelier. Of op het land. Daar parkeert hij dan zijn rijdend atelier: een door hem zelf omgebouwd vrachtwagentje dat aan alle kanten open- en uitgeklapt kan worden en van waaruit hij een prachtig uitzicht heeft op de omringende natuur. De zangerige geluiden houden aan, ook tijdens het inschenken van de koffie.

‘Als ik met mijn kunst bezig ben, word ik vrolijk. Ik was eens aan het schilderen midden op het drooggevallen wad, toen om mij heen opeens een vlucht vogels kwetterend opvloog. Waar zouden die nou van geschrokken zijn? Ik keek om me heen, niks te zien. Toen bedacht ik me dat ik net al galmend voluit had uitgehaald in het lied dat ik aan het zingen was. Ja jongen, je maakt wat mee als buitenschilder.’

‘Waterverf is levend materiaal. De zon die in de sloot schijnt, weerspiegelt op je papier. En de wind stuurt je verf als de wolken in de lucht. Zo komt het weer terecht in wat je schildert.’

Busser maakt aquarellen, nooit anders gedaan. En altijd buiten. In weer en wind. Bij vrieskou roert hij wat jenever door zijn water, zodat hij gewoon kan doorwerken. Om storm geeft hij ook niet. Busser laat een enorme aquarel zien. ‘Gemaakt in 2008, tijdens de zwaarste storm die Bretagne in dertig jaar gekend had. Ik stond pal langs de kust met het rijdend atelier, had vol zicht op wat de wind aanrichtte op zee en kon dus ter plekke vastleggen wat ik zag. Prachtig. En tijdens het schaatsen – ik ben daar dol op, heb drie elfstedentochten uitgereden – stop ik telkens even als ik het warm genoeg heb. Dan teken ik wat. Een ander stopt kranten onder zijn trui, ik mijn tekenblok. Als ik koude vingers heb gekregen, rijd ik weer verder.’

Levend materiaal
De liefde voor de aquarel deed Busser op gedurende zijn studie aan Academie Minerva, tijdens een opdracht ‘en plein air’ schilderen. Hij, een geboren Leeuwarder, reed op zijn Norton naar Friesland met een doosje waterverf in zijn schilderskistje. ‘We hadden nog geen les gehad in aquarel, ik wist niet wat ik kon verwachten. Maar wat ik meemaakte… Jongen, het was fantastisch! Waterverf is levend materiaal. De zon die in de sloot schijnt, weerspiegelt net zo op je papier. En als er wind is, waait je verf net zo snel over het tekenvel als de wolken in de lucht. Water en verf bewegen mee met het weer. En zo komt het weer als het ware terecht in wat je schildert. Eigenlijk praten we zo met elkaar, de wereld en ik. We spreken elkaars taal.’

Busser maakt al vijftig jaar lang zo’n 300 aquarellen per jaar, waarvan hij er zo’n 100 bewaart. Behalve het wad in alle weersgesteldheden heeft hij zo’n beetje de hele provincie Groningen vastgelegd. ‘Alle dorpjes, alle stroompjes, alle glooiingen…’. Hij kan er wel mee aan de gang blijven, want het weer is altijd anders en het weer maakt het beeld. Maar zijn werk wordt bemoeilijkt door de veranderingen in het landschap.

Verstoringen
In 2002 publiceerde hij het boekje ‘Duurzaam Groningen’ – in 2013 herdrukt – waarin hij architecten, ontwerpers en ambtenaren de mantel uitveegt over hun verwoestende ingrepen in het oeroude cultuurlandschap. Modernistische bruggen, detonerende nieuwbouwwijken, gaswinningsinstallaties, het krijgt er allemaal van langs. Busser schrijft er vol ironie over, zijn boek leest daarom plezierig, maar de zaak wordt er niet minder ernstig door.

‘Het is slecht voor de provincie, maar ook voor mij. Mensen zeggen wel eens dat ik gewoon langs zo’n windmolen heen moet kijken als ik zo nodig de plek wil schilderen waar dat ding staat. Maar zo werkt het niet. Een landschap heeft zijn eigen taal. Als het landschap verstoord wordt, praat het niet meer. Een windturbine beweegt, trekt de aandacht, beïnvloedt de lichtval en het kleurverloop. Je kunt niet net doen alsof dat niet het geval is. Zo’n windturbine betekent voor iemand als ik een enorme aantasting van de wereld. En hoeveel van die dingen staan er wel niet? Ja, het is nu echt zoeken naar mooie plekjes. Maar ik geef niet op.’

‘Een landschap heeft zijn eigen taal. Als het landschap verstoord wordt, praat het niet meer.’

Succes in China
Geurt Busser is net terug uit China, waar hij met een aantal andere Nederlandse kunstenaars exposeert. De tentoonstelling, die tot en met december verschillende Chinese musea zal aandoen, is een initiatief van de vorig jaar in Leeuwarden opgerichte International League of Fine Art Schools. Die heeft tot doel realistische kunst te promoten.

‘In Nederland zit het realisme in de verdrukking, in China zijn ze er dol op. Bovendien staat het schilderen van landschappen er in hoog aanzien, evenals de aquarel. In China horen kunst en waterverf bij elkaar, zoals bij ons kunst en olieverf. Toch heb ik ze nog iets nieuws kunnen laten zien, namelijk hoe je in heel korte tijd een heel grote aquarel kunt maken. Ik heb daar een eigen techniek voor ontwikkeld. Ik gebruik daarbij een draaipenseel met haren van wel 25 cm lang. In die haren laat ik op verschillende plekken de kleuren inlopen die de lucht op dat moment heeft. Alles in de juiste volgorde. In een enkele grote zwier kan ik al die kleuren op het papier aanbrengen. Door het penseel te draaien en harder en zachter te drukken, kan ik de hoeveelheid verf doseren. Zo zet ik in een keer een lucht neer van wel twee meter lang. Ik heb het vorig jaar gedemonstreerd aan een paar Chinese kunstenaars die ik had meegenomen op mijn boot. Ze vonden het prachtig.’

Het bericht Praten met het landschap verscheen eerst op de Moanne.

PETER DE HAAN – 

Er zullen niet veel straten zijn vernoemd naar iemand die in Nederlands-Indië drie van de vijf jaar in het cachot doorbracht, wegens majesteitsschennis is veroordeeld en door meerdere landen tot ongewenst vreemdeling werd verklaard. Toch kent Leeuwarden zo’n straatnaam: de Alexander Cohenwei in het westen van de stad. Op 27 september j.l. was het Alexander Cohens 155^ste geboortedag. Wie was deze man?

‘Alles zat mee om Cohen rebels en tegendraads te maken.’

Hij werd op 27 september 1864 op de hoek van Voorstreek / Tuinen in Leeuwarden geboren als zoon van de joodse winkelier Aron Cohen en van Sara Jacobs. Wegens wegverbreding werd het huis afgebroken, het gezin verhuisde naar de Kelders 15. Hij was een slim, flamboyant en lastig kind. Niet voor niets werd hij meermalen van de Hoogere Burgerschool verwijderd; hij maakte die ook niet af. Alexander (roepnaam Sandro) keerde zich ook af van het conservatieve joodse milieu waar hij uit voortkwam.

Hij had een autoritaire vader en zijn geliefde moeder overleed vroeg. Deze factoren vormden, samen met zijn karakter, intelligentie en een verblijf in het door hem verafschuwde Pruisen, voldoende ingrediënten voor zijn rebelse levensloop. Hij zat vijf jaar in het KNIL waarvan hij er drie doorbracht in de gevangenis omdat hij zich steeds aan kleine vergrijpen schuldig maakte. Daar las hij Multatuli. Dat verdiepte niet alleen zijn opstandigheid maar ook zijn taalgevoel. Na terugkeer begon hij zijn publicitaire loopbaan als polemisch schrijver bij het Groninger Weekblad; daarna werd hij in Den Haag corrector van F. Domela Nieuwenhuis (met wie hij levenslang bevriend bleef) bij het linkse blad Recht voor Allen.

Al na vier dagen in die stad maakte hij koning Willem III uit voor ‘gorilla’, een beest waar deze vorst inderdaad veel van weg had. Alexander werd wegens majesteitsschennis veroordeeld. In 1988 deed hij onder het pseudoniem Souvarine een ongekend heftige aanval op de heersende klasse. Justitie kwam er achter dat Cohen hier achter school maar deze wist tijdig naar België te vluchten. Maar daar werd hij naar Frankrijk uitgezet. In Parijs kwam Cohen terecht tussen andere anarchisten, bohemiens en avantgardekunstenaars. In een anarchistisch eethuisje leerde hij zijn grote liefde Kaya Batut kennen. Nadat anarchisten voor veel onrust zorgden en Cohen tegen het systeem bleef fulmineren werd hij Frankrijk uitgezet en naar Londen verbannen. Hij keerde terug naar Amsterdam waar hij alsnog -zes jaar na Willems overlijden- de straf voor majesteitsschennis uitzat. Hij weigerde principieel om gratie te vragen nadat hem dat was gesuggereerd. Waarom is dan toch een straat naar hem is genoemd?

Dat komt ongetwijfeld omdat Alexander Cohen een verdienstelijk publicist met een scherpe pen was wiens talloze artikelen ook internationaal opvielen. Nadat hij in 1907 tot Frans staatsburger werd genaturaliseerd begon hij daarnaast boeken te schrijven. Eerst was hij ook redacteur buitenland voor het blad Le Figaro en daarna werd hij correspondent voor dagblad de Telegraaf. Hij bundelde artikelen in die krant in het boek Uitingen van een reactionair(1929). Later werden ook zijn boeken In opstand (1932, met herinneringen aan zijn jeugd in Leeuwarden) en Van anarchist tot monarchist (1936) heel bekend.

Duidelijk moge zijn dat zijn denken intussen van uiterst links (eind 19^e eeuw) langzaam naar rechts verschoof en vanaf de dertiger jaren in de vorige eeuw zelfs naar uiterst rechts. Tegelijk leefde hij vaak in armoe. Hij leed ook onder de wereldoorlogen: in beide oorlogen werd zijn woning totaal verwoest (WOI) resp. door een bombardement getroffen (WOII). Of zoals ik ergens las: ‘Alles zat mee om Cohen rebels en tegendraads te maken’. Maar zonder die instelling zouden we nooit van deze man gehoord hebben en zou er in Leeuwarden geen straat naar hem zijn vernoemd.

Het bericht Alexander Cohen: het memoreren waard verscheen eerst op de Moanne.

HEIN JAAP HILARIDES – 

Ik bin mei fotograaf Henk Bleeker ûnderweis nei de Frankfurter Buchmesse. It is striemin waar en it avesearret net bot, dat wy komme net fierder as Köln. By it Hauptbahnhof fine wy in parkearplak dêr’t Henk de bus kwyt kin. Wy ite yn in restaurantsje oan de Ryn en helje noch in pear bier yn Papa Joe’s Jazzbar. It New Orleans dixieland-bandsje yn de âldste jazzbar fan Dútslân swingt lekker en it is bearegesellich.

Koarting
De oare moarns wurde wy wekker fan it piipjen en knarsen fan de treinen dy’t it Haupbahnhof yn en út ride. De sinne skynt en wy skoare in moarnsmiel yn it folslein nije sintrum. Allinne de enoarme domtsjerke en in pear strjitten yn de Altstad binne oan de bombardeminten ûntkommen, foar de rest lei alles nei de oarloch yn pún. Wy stappe de camper wer yn en ride de lêste pear hûndert kilometer fan Köln nei Frankfurt. Oer in provinsjale dyk troch it bosk ride wy de stêd yn. Sawat ûnder de Goetheturm fine wy in plakje foar de camper achter it Friedhof Südost.

Mei in Tageskarte foar bus en tram reizgje wy dwers troch Frankfurt nei de Messe. It is, sa te ferwachtsjen wie, in ûnbidich kompleks fan hallen, gongen en hoeken mei bars. Tusken de eksposysjeromten sitte grutte binnenplakken, dy’t ek fol stean mei standsjes, yttintsjes ensafuorthinne.

By de yngong fan de Messe wurde wy oansprutsen troch in lange frou yn in strak swart pak mei in nammebuordsje om ’e hals. Se freget oft wy al in kaart hawwe. Nee. Oft wy in kaart wolle? Ja. Sy hat in kaart foar 50 euro. In deikaart kost 75 euro, dus wy hawwe mei syn twaen 50 euro koarting. Wy kinne har mobile nûmer krije, har de oare deis wer belje en dan noch ris dyselde 50 koarting krije.

It lok laket ús ta: yn trije sekonden 50 euro besparre.

‘Dat moat wêze,’ sis ik, hoewol’t ik net fertrou. De frou sjocht in bytsje apart út de eagen wei.

Wy rinne mei har nei de kassa fan de Messe. Twa froulju yn oranje stewardess-pakjes sjogge ús oan, mar litte ús der troch.

‘No binne jim der yn,’ seit de frou.

‘Wêr yn?’

‘Yn de Buchmesse.’

‘Krije wy gjin kaartsje fan dy?’

‘Nee, dat ha ik dochs ferteld. Ik lit jim der yn, mar jim kinne der net mear út. Jim kinne der wol út, mar dan komme jim der net wer yn. Want ik ha gjin kaartsje foar jim. En no wol ik graach 100 euro.’

‘In kaartsje kost 22 euro,’ seit Henk. Hy hat de tagongsprizen fan de Buchmesse op it skerm fan de mobyl scrold.

‘Nee! Ik sis dochs hyltyd, in kaartsje kost 75 euro!’

‘Kinsto it hiele ferhaal noch ris fertelle?’ sis ik. ‘En no yn it Ingelsk, bitte?’

Wat is dyn namme eins?’ batst Henk der fuort oerhinne.

‘Kate.’

‘Kate?’

Ik sjoch nei it nammekaartsje dat se oan in toutsje om ’e hals hat. Der stiet Don Hathington op. Wy fertrouwe it net mear.

‘Jim liuwe my net,’ ropt se lilk. ‘Och soademiterje op!’

Se giet in eintsje fan ús ôf stean en rint dan hurd fuort. Wy sjogge noch ris goed op it skerm fan Henk syn mobyl, en no lêze wy it ek: de tagong foar de fakbeurs foar ien dei is yndied 75 euro. It is sneu foar de frou, mar wy binne der by ûngelok fergees yn kommen.

By in Information-baly freegje ik om in plattegrûn. De fryske stand stiet yn hal 5. Wy komme by stands fan Abu Dhabi, Ruslân, Iran, Korea en alle grutte lannen fan de wrâld del. Wy passeare de grutte stand fan gastlân Noarwegen, flankearre troch de oare Skandinavyske lannen, en dan komme wy by de útjouwers fan Nederlân en krije wy Boeken fan Fryslân* yn it fizier.

Ernst Bruinsma, Afûk / Boeken fan Fryslân en Yldau Visser fan de provinsje sitte oan taffeltsjes tusken rekken mei fryske boeken. De boeken dy’t yn in folder spesjaal promoot wurde, stean foaroan. Henk en ik prate in hoart mei Ernst en Yldau. As wy fierderop sille, komt Jitske Kingma by de stand; sy komt krekt by in ôfspraak wei.

Noch ris koarting en de wynbar
De oare deis komme Henk en ik wer by de yngong fan de Frankfurter Buchmesse. En hoe is it mooglik, dyselde frou stiet der wer. Se ken ús lykwols net werom en hat in oare namme. Se hjit no fan Lara. No goed, wy witte wol better, mar dogge krekt as oft wy gek binne. Sa komme wy der no wol yn mei de koarting dy’t se ús de foarige dei tasein hie. En diskear krije wy in kaart.

Omdat ik foar it útwikselingsprojekt Other Words twa moanne yn Slovenië west ha, sykje ik de stand fan Slovenië op en kom yn kontakt mei leden fan de Sloveenske delegaasje. Fan Jitske Kingma fan útjouwerij Elikser ha ik in briefke krigen. Ien fan de Baskyske delegaasje, dy’t foar it projekt Other Words wurke hat, soe it aardich fine om my even te treffen.

Dêrnei sykje ik myn reisgenoat Henk Bleeker op. Hy hat kontakt mei in útjouwer út Australië lein. Oan it ein fan de dei komme wy fia de Australyske útjouwer by in bar op de ôfdieling fan de keunstboeken en wy reitsje yn petear mei minsken fan it Ministearje fan Hessen. Hiel tafallich heakje leden fan de delegaasje fan Slovenië ek by dit selskip oan.

Hal 4 fan de Buchmesse slút ôf. Wy moatte der út en rinne mei it selskip troch de lege hallen en gongen fan de gigantyske boekemerk. Yn hal 3, de Dútske hal, is noch ergens in feestje, mar Henk en ik moatte de jassen ophelje. By de garderôbe docht lykwols bliken dat de lûken ticht binne. Sûnder jas sette wy mei de Australiër, de Slovenen en de Dútsers fan it Ministearje fan Hessen in wynbar yn it sintrum fan Frankfurt yn.

Yn de wynbar sitte in pear minsken fan de Baskyske delegaasje. No kin it feest hielendal begjinne. As Henk en ik op in stuit wat ite wolle, blykt dat de keuken ticht is. Dat op ’t lêst sette wy sûnder jassen en sûnder iten mei in taksi ôf. Yn de camper ûnder de Goetheturm ite wy in kopke sop en in droege woarst.

Dependance Nord
De oare moarns gean ik achter de jassen oan. De jas kin Henk net safolle skele, mar ik wol him werom hawwe. Al myn papieren sitte der yn. Ik ha allinne myn telefoan en pinpas noch. It sil my lykwols benije oft ik der sûnder tagongskaart yn kom, want de garderôbe sit oare kant de kassa.

Ik stap op de frou ta dy’t my it meast geskikt ta liket om dit op te lossen. Sûnder probleem kin ik der yn. Ik lit myn rêchsek stean, sadat se wit dat ik weromkom. De jassen hingje allinne net mear yn de garderôbe. In âldere frou leit my út wêr’t se wêze moatte, alhiel oan de oare kant fan de Buchmesse.

Nei minút of tsien kom ik by in Information-baly. Ik freegje wêr’t Dependance Nord is. It gebou stiet oare kant it binnenplein. Goed fiif minuten letter stean ik yn it buro foar ferlerne foarwerpen. Ik sjoch de jassen al oan de kapstok hingjen. De man gniist wat en skrast de sifers fan de bontsjes troch, it bewiis dat ik de jassen ophelle ha. Mei de jassen ûnder de earm rin ik werom nei myn rêchsek, stap de Messe út en nim de tram en bus werom nei de Goetheturm.

Neiskrift
Myn boek, De trekker fan Troje, stie om it samar te sizzen ‘bûten de kompetysje’ yn de folder fan Boeken fan Fryslân. Myn útjouwer, Bornmeer fan Steven Sterk, koe ik net fine op it listje fan Fryske útjouwers dat op de Buchmesse wie.

Mar doe’t ik in nammekaartsje kriich, moast ik sizze wa’t ik fertsjintwurdige. Ik hie miskien ‘mysels’ sizze moatten, mar ik sei (earlik as bin): Utjouwerij Bornmeer. Omdat ik Bornmeer net op it listje fine koe, sei ik: ‘Utjouwerij Afûk’. Dy namme typte sy op it kaartsje.

En sa kaam it dat ik letter mei in nammekaartsje mei: Hein Jaap Hilarides, Publisher Afûk, op de Buchmesse om rûn. Ernst Bruinsma moast der wakker om laitsje. Letter seach ik dat ik my fersind hie, de nije útjouwer fan Bornmeer wie der al.

Besjoch ek de fideotrailer fan ‘De Trekker fan Troje’ fia: https://youtu.be/6mrcJ59zMpI

Het bericht Under de Goetheturm verscheen eerst op de Moanne.

GERBRICH DE JONG – 

Okkerdeis seach ik in deade houtsnip lizzen yn de blombak foar it Frysk natuermuseum. Faaks hie ien ‘m dêr dellein yn de hope dat er opmurken waard troch de taksydermist. In moaie oanlieding, fûn ik, om my te ferdjipjen yn it wurd ‘snip’, dat net ien, net twa, mar wol fiif betsjuttingen hat. Hjir komme se.

In hiele oare betsjutting fan ‘snip’ krije wy by ‘in snipke yn it ear hawwe’. Wa’t dat hat, is oansketten of dronken.

In snip is net allinnich in fûgel, mar ek in betelmiddel. Teminsten, foar wa’t âlder is as santjin jier. De snip, in brún biljet, wie oant 28 jannewaris 2002 hûndert gûne wurdich. (NB: Hjoed-de-dei smyt in snip folle mear op: ast noch ien te lizzen hast kinst der goed jild foar fange.) Grafikus Ootje Oxenaar wie de ûntwerper fan de snip en hy presintearre it bist yn in revolusjonêre seary, tagelyk mei de sinneblom (giel) en de fjoertoer (pears). Oxenaar fûn deistige ûnderwerpen goed passen by deistige gebrûksfoarwerpen en sa kaam de snip by ús yn ‘e beurs. It is nammers de fraach hoelang’t de minsken by ‘snip’ noch tinke oan in bankbiljet. Sels ha ik nea mei in snip betelle. Doe’t alle snippen omruile waarden foar euro’s, hie ik de leeftiid dat 25 gûne al in kapitaal wie.

In hiele oare betsjutting fan ‘snip’ krije wy by ‘in snipke yn it ear hawwe’. Wa’t dat hat, is oansketten of dronken. Sa’nen is ‘sa dronken as in snip’. Fierders kinst de snip tsjinkomme yn ‘sa ferkâlden as in snip’. Neffens it Instituut voor de Nederlandse taal hawwe dy útdrukkingen har oarsprong yn hoe’t de dûbele snip (in spesifyk soart snip) fleant: sigesaagjend, as is er stomdronken. Dy teory makket lykwols net dúdlik hoe’t we fan in dronken snip by in ferkâlden snip komme. Dêrfoar moatte wy sjen nei in oare eigenskip fan de snip. As de fûgel om iten siket, bliuwt der wolris wat wetter of drek oan de snaffel hingjen. De snip hat dan wat wei fan ien mei in drip oan ‘e noas.

It Frysk Hânwurdboek makket ek noch melding fan “sa dôf as in snip”, mar wêr’t dat weikomt is mei it stikje fan it INL net te ferklearjen. Ha jo in idee?

Dan de twa lêste betsjuttingen fan ‘snip’. In ‘snip’ kin ek in lytse kanne wêze mei in lange tute. Of in puntich hoekje lân. Faaks hjitte dy ‘snip’ omdat harren foarm tinke lit oan de lange, smelle snaffel fan in snip.

Fia fia hearde ik oer kabaretduo Snip en Snap, foarme troch Willy Walden en Piet Muizelaar. Yn de fjirtiger jierren ha dy grutte opgong makke mei in (troch my foar de gelegenheid ferfryske) ferske:

Want Snip snapt net wat Snap snapt.

En Snap snapt net wat Snip snapt.

As Snip Snap snapt en Snap snapt Snip,

ferdwynt it Snip-en-Snapbegryp.

Mar Snip snapt net wat Snap snapt

en Snap snapt net wat Snip snapt.

As Snap Snip snapt en Snip snapt Snap,

dogg’ Snip en Snap gjin klap.

Snappe jo it noch? Sjoch fral ek even op Youtube.

In pear dagen letter rûn ik wer by de blombak foar it natuermuseum del. De snip wie fuort. Soe er opkrigen wêze troch in taksydermist? Of soe in kat him snipt ha? Ik hoopje op it earste.

Het bericht Snip verscheen eerst op de Moanne.